मुलबासी नेवा:या जग्गा - क्षतिपुर्ति ग्व:?

रोशन श्रेष्ठ

साभार

मुलवासी नेवाः तय् जग्गा जमिन आप्रवासीपिन्सं दंक न्यानाकाल । तर आ: मुलवासीपिन्सं थ: आजुअजाजुपिन्सं द्वलं द्व: दँ हिच:ति हायेकुगु बुँ जिमिसं हे न्याना काये धाल धा:सा मेगु द्व:छि दँ हिच:ति हायेकु सा नं न्याना काये फै मखुत । अले थ्व घटना झीगु न्ह्य:ने, झीसं खंक खंक हे जुल ।

३० दँ ३५ दँ न्ह्यः रोपनिया १० हजार भावं जग्गा म्यूगु जिं हे स्यू । अजा:गु जग्गा आः आनाया १५-२० निसें ३०-३५ लाख धाइ । अर्थात रोपनिया ५ करोड सिबे च्वय् थहाँ वन ।

जग्गा म्यूबलय् राजीखुसि जुया साक्षि तया थ:गु ल्हापतिंचां छाप तया न्हिला: न्हिला: हे म्यूगु जुइमा: । तर थौं थ:पिनिगु जग्गा थ:गु मखुत धका मिखां खनी जक बलय् नं मिखां ख्वबि स्व: स्व: वइगु अवस्था जुल । थ्व गथे जुल?

जिं ला थ्व जग्गा म्यूगु मखु, लुटेयाना का:गु नं मखु, नसाय् लट्ठ याना लाका कायेगु अपराध ख: धायेगु याना । नेवा: तय्‌त अप्रिल फूल मानेयाना थगेयात धायेगु याना । अप्रिल फूलया शिकार जूपिं गथें निरुपाय् जुया वाताहां च्वनेमाली, नेवा:तय्‌त नं अथे हे वाताहां च्वने मायेका बिल धायेगु याना ।

छम्ह ८ दँ १० दँ या मचायात चकलेट नयेगु लोभ क्यन धाःसा व मचा छिगु ल्यू ल्यू वये फु । व मचायात छिं चकलेटया लोभ क्यना फसेयाना बम्बइलय् त्वःता थकल धाःसा छितः २ - ४ लाख कमिशन वये फु । थथे कमिशनया लोभय् छिं मचायात मखुगु लँय् यंकल धाःसा छि अपराधि खः कि मखु? प्रचलित कानूनं छित: अपराधि मानेय् याइ ।

थथे हे, जग्गा दलालतसें वास्तवय् अजाःगु हे अपराध याना नेवा:तय् जग्गा म्यूकुगु ख: । चकलेटया चाकुसवालय् भुले जुइपिं मचात थें धिवाया चाकुसवालय् फसेजुइपिं नेवाःतय्‌त भुलेयाना जग्गा दलालतसें मखुगु लँय् यंका बिल । जग्गा मिइका बिल । जग्गा मिइवं छिगु ल्हातिइ धिबा वइ, धिबा वयेवं मोजमस्तिया जिन्दगि जुइ धका धायेगु, चकलेट नया म्हुतु साक्क सवा: कायेगु मचाया लालच बराबर ख: ।

थथे लालचया ब्यापार यायेगु अपराधया सँजाय् जग्गा दलाल तय्‌त गथेयाना बिइगु, छु सँजाय् बिइगु, थ्व खँ लिपा क्वःछिये ज्यू । न्हापलाक्क थथे लालचय् फसेयाना दंक जग्गा मियाबिइगु ज्या अपराध खः धयागु तथ्य झीगु समाजय् स्थापित जुइमाल ‌। विकसित समाजय् फेयर मार्केट भ्यालु एनालाइसिस यायेमा: धयागु कानून हे दइ । थजा:गु कानूनं खरीद बिक्रि याइपिन्त न्हापाया भा:, थौं या भा:, लिपाया भा: बारे सुचं बिइ हे मा: धयागु कानूनि बाध्यता या प्रावधान दु । थजा:गु कानून दत धा:सा थगे जुइगु पाखें बचे याइ । तर झीथाय् अजा:गु कानून मदुगु जुया दलाल तसें यक्व हे फाइदा काल ।

चाहे चकलेट नयेगु लालचय् भुलेजुइम्ह मचा जुइमा, चाहे धिबा ल्हातय् लाकेगु लालचय् भुलेजुइम्ह बुँ थुवा: जुइमा - थुपिं अज्ञानताया शिकार ख: धा:सां तबि थ:गु लागि छु भिं, छु मभिं धका: निर्णय यायेगु क्षमता बाँलाक्क विकास मजूनि पिं नाबालक मनस्थिति थुमिके दु धयागु खँ सर्वसत्य ख: । थजा:गु कमजोरीया फाइदा कायेगु ज्या सुनां यात धा:सा व ज्या अपराध मखु, ब्यवसाय ख: धका धाये फैगु आधार मानवीय समाजय् द हे मदु ।

लालच क्यना मचा फसे याइम्ह सिबे तःधंम्ह अपराधि ला व मनू खः गुम्हसिनं कमिशनया लोभ क्यना मचा फसेयाइपिन्त उक्से याइ । अजाःपिन्त कानूनं ज्वन धाःसा इमिसं मचाया जिन्दगि स्यंकुगु बरावर दक्वं क्षतिपुर्ति पुइकिइ । अज दँ दँ तक इमित झेलखानाय् कुनेगु व लखंलाख जरीवाना नं पुइकेगु याइ । छाय् धा:सा मेपिनि मस्तय्‌त लोभलालचय् फसेयाना थःगु स्वार्थ पूवंकेया नितिं नाजायज लँपु छ्यला फाइदा​ कायेगु, कमिशन बिया मेपिन्त परिचालन यायेगु, थजागु अपराधयात गाक्कं सँजाय बिया, दामेयाना जक त्वःतिइ ।

अथे जूसा, दलाल पिन्त कमिशनया लोभ क्यना दंक बुँ न्यायेगु ज्याय् संलग्न आप्रवासी बुँ खरीदकर्ता पिं नं ला अपराधि हे जुल । थ्व हे लजिक छ्यला: यक्व न्हापा हे झीसं धयागु खः कि झी नेवाः तय्‌गु बुँ दंक न्याना कायेगु ज्या नं अबोध मचातय्‌त चकलेट बिया हेय्‌काः फसेय यायेगु थेंजाःगु अपराध ज्या ख: । थजागु अपराधिक चालमार्फत बुँ तंका: च्वनेमा:गु समस्या गथे याना करेक्सन यायेगु धका झी नेवाः तसें विचाः यायेमाः। लोकं ह्वाःगु लहना ज्याझ्वलय् नं थ्व खँ धयागु दु । तर बुद्धि किलं नयेधुंकुपिं नेवाः तय्‌सं थ्व खँ धयागु छु खः, गजा:गु विचा: ख:, थ्व विचा: पाखे सोचेयायेत गथे यायेमाली धकाः सुं छम्हसिनं नं च्यूताः मतः।

यदि कमिशन बिया मचा न्यानाकाइपिन्त अपराधया सँजाय् व क्षतिपूर्ति पुइके ज्यू धा:सा, अबोध नेवा:पिन्त हेय्‌का: दंक बुँ न्यानाकाःपिन्सं नं सँजाय् व क्षतिपुर्ति पुइके मजिइ ला? थ्व खँ छित: ‘म्वा:मदुगु खँ’ धका मतिइ वने फु, तर बाँलाक्क विचा: याना स्वया दिसँ । थ्व छगू गम्भीर मुद्दा ख: । हथाय् चाया निर्णय यायेगु आवश्यक मजू ।

हिसाब भतीचा क्यने -

१० हजार धिबा या लगानि ३० दँ यात धा:सा गुलि जुइ? सामान्यतया अर्थशास्त्रं दच्छिया ३ निसें ५ % नाफा जुइ धाइ । तर तस्कं खतरा मोलेयात धा:सा २५% तक जुइ । यदि बार्षिक २०% नाफा लगातार जुल धाःसा ३० दँ लिपा करीब २४ लाख जुइ । तर नेवा:तसें म्यूगु जग्गाया भाः ५ करोड थ्यन । धायेबलय् बजार भा: कथं व छम्ह बुँ थुवाःनं उयागु थ:गु पुर्खौलि बुँ पाखें ४ करोड ७५ लाख फाइदा मेपिन्स नयाच्वंगु स्वया च्वनेमाल । थ्व लूटया पुसा गन दु ले धका स्वत धा:सा ३० दँ न्ह्य: दंक बुँ मिइकेत सुथय् नं बहनी नं ‘बुँ मियादिसँ, यक्व धिबा वल, यक्व धिबा वल’ धका उस्के उस्के याना बुँ म्यूकुम्ह दलाल व न्यानाकाःम्ह मनू खः ।

थौं या दिनय् व बुँ थुवाःयात यदि न्याय बियेगु जूसा बजा: भा: कथं ४ करोड ७५ लाख उइत हाकनं पुलेमाल । तर थजाःगु न्यायप्रणाली हलिमय् गनं मदु । अले थ्व ३० दँ दुने व बुँ ४म्ह ५म्ह सित मिइधुंकुग अवस्था जुयेफु । अथे जुया थथे क्षतिपुर्ति पुलेत सुं नं तयार जुइ मखु । थ्व खँ गुलि ब्यापक व गन थ्यंक स्वापु दु, छाय् न्यायोचित ख: धका सोचेयायेत अल्सिपिन्सं ‘म्वा:मदुगु खँ’ धका थजा:गु खँ न्यनेगु धैर्यता तक नं तइ मखु । छाय् धा:सा अर्थशास्त्रया ख्यलय् थ्व छगू बिलकुल न्हूगु कन्सेप्ट खः ।

वर्तमान अर्थशास्त्रया दायरा दुने मुलवासिया हक संरक्षण यायेगु व मुलबासिपिन्त जूगु अन्यायया क्षतिपुर्ति गथे याना पुलेगु धयागु कन्सेप्ट दयेका:त:गु मरु । तर थ्व कन्सेप्ट दया वइतिनि । थौं कन्हय् हे मजू सा नं १०-२० दँ वा ३०-४० दँ लिपा थजा:गु कन्सेप्ट सर्वब्यापी जुइतिनि ।

न्हापा न्हापाया चलन स्वयेगु ख:सा, म्हास्से याये मज्यूगु बुँ न्यायेगु मियेगु यात धाःसा मिइम्हेसित जक मखु न्याइम्हेसित नं सँजाय् बियेगु चलन न्हापा हे दयेका: त:गु दु । अजा:गु चलन जुया न्हापा न्हापा गुथिया बुँ मिइमखु । धर्म व समाजसेवाया नामय् फ्याना त:गु छेँ, बुँ, फल्चा, चुक, हिति, तुंथि, ख्य: आदियात अतिक्रमण याना निजि याइमखु । देगलय् छायात:पिं दुगु स्याना ला नइमखु । छाय् ले? पाप लाइ धाइ । तर पाप लाइगु छुं नं मखु । अथे याइपिन्त अबलय् या समाजं सामाजिक बहिष्कार या सँजाय् बिइ । अथे सँजाय बिइगु जुया अजा:गु अपराध जुइमखु । थौं कन्हय् थें धिबा पुइका सँजाय् बिइगु जूसा अथे याइपिन्त यक्व धिबा पुइकिइगु सँजाय् जुइगु खयेफु ।

यदि मूलवासी या बुँ स्वामित्व यात म्हासेयायेमज्यूगु सम्पत्ति कथं वर्गिकरण यात धाःसा नं थथे लालच बिया न्याना कायेगु ज्या दिना वनी । आः दंक न्याःसा नं लिपा यक्व दस्तूर पुलेमालीगु भय जुल धा:सा मनूतसें न्याना काइमखु । थथे जुइकेत कानूनया साथ कया न्हापा मिइधुंकुगु बुँया हाकनं दस्तूर पुइकल धा:सा नजीर च्वनी, अले बुँ म्हास्से जुइगु ज्या म्हो जुयावनी । मूलवासीपिन्सं म्यूगु बुँ धात्थें धायेगु ख:सा इमिके मिइगु अधिकार हे मदु । पुर्खाया सम्पत्ति धयागु लिपाया पुस्तायात हस्तान्तरण यायेत कायेगु ख: । थ:म्ह मिया म्हासेयाना नयेगु सम्पत्ति मखु । थर थ्व खँ मस्यूपिं नेवा:तसें धमाधम बुँ मिया ब्यूगुलिं झीथाय् आ: मूलबासिपिं वाथावाथा कनाच्वनेमा:गु ख: ।

यदि थथे मुलवासी अधिकारया सम्मान याना अबुया पालय् मियाछ्वयेधुंकुगु सर्वय् मात्तुमाला आ:या बजा:भा: कथं हिसाबयाना हाकनं धिवा वइगु जुल धकाः धाल धा:सा झीगु समाज गुकथं हिला वनी जुइ? धिबाया लोभय् लाल स्वालेस्वाले वयेक "ख: खः, जिमित अन्या जूगु हे खः" धकाः थौं कन्हय् या नेवाःतसे सः तयेत वइ ला? कि अबुपिन्सं मियाछ्वयेधुंकल आ: हालाच्वना छु याये? धका सुम्क च्वनाच्वनी जुइ ?

नेवा:तसें थ:गु मूलवासी अधिकारया नितिं स: तयेत घ्वासा बिइत वइगु आस जिं मयाना । छाय् धाःसा देय् न्यंक थःथःगु थासय् पहिचानया आधारय् राज्य कायेगु अभियान जोडतोड नक्सं जुया च्वंबलय् नं नेवाः तय्‌त मेपिन्सं वया "का, का, सकसिनं थःथःगु राज्य दावि यानाच्वन, छिमित म्वाः ला? छिमिसं नं दाबि या " धका: धायेवं बल्ल सः तया हल । मेपिन्सं जिमिगु राज्य थन थन दु, थन थन दु धका सिमाना दाबि यायेत धें धें बल्ला याना जूगु खंसा नं नेवा:तसें नेवा: राज्यया सिमाना थन तक धका: दाबि यायेत हे ग्यात । करपिन्सं छिमित थुलि राज्य का न्है धका: क्वःछिना प्लेटय् तया म्हुतुइ तक चम्चां नके थें याना बिइमहयेक नेवाः तसें थःपिं जाना जिमिगु क्षेत्र थ्व, थ्व, थन थन जिमिसं प्रशासन चलेयाये धकाः दावि तक नं मयाः।

अले थजाःपिन्सं थः अबु अजु पिन्त लालच क्यना लुतेयाना काःगु बुँ या क्षतिपूर्ति हजि धका धाये छालिइ ला? छालीगु आस मरु। तर मुद्दा ज्वना विचाः वहस यायेत झीत सुनां पने फै?

खँ थुइका दिसँ, मुसुकाया दिसँ ।