दिगुपुजा छु ख:? छाय् दिगुपुजा यायेगु?

डा. रोशन श्रेष्ठ
(Source : Roshan Shrestha Facebook Page)

"दिगु पुजा यायेमा:गु थासय् दिगु पुजा मयात कि झी नेवा: हे मखुत । छाय् धा:सा, दिगुपुजा वास्तवय् झी पुर्खापिनिगु परिश्रम व दु:खया दिं यात हनेगु पुजा ख: । जीवनरक्षाया आधार स्वनिग: धर्तिया पुजा ख: । थ्व पुजाया इतिहास झीगु नेवा:बस्ति गबले दयेकेल अबलय् निसें या इतिहासया निरन्तरता ख: । थ्व मौलिकता झीगु गौरव ख: ।"

दिगुपुजा झी नेवा:तय्‌गु मौलिक पुजा ख: । अपभ्रंश जुया दुगुपुजा, दुरुपुजा, दिउपुजा, देपुजा, देप्चा, आदि नं धाइ । हरेक नेवा: नं हनीगु दिगुपुजाया छगू निश्चित थाय् दइ ।
यक्व सिनं थ्व दिगुपुजा खुल्ला चौर, ख्य:, द्वफ्व:, गुँसिथय् वना थ:गु कूल परिवार सकलें मुना न्यायेकिइ । गनं गनं धा:सा दिगु द्य:या देग: थापना याना त:गु दइ । इतिहास माला स्वत धा:सा दिगु द्य: थापना यानात:गु थाय् नं न्हापा नेवा:बस्ति पिनेया ख्य: हे ख: धयागु स्पष्ट जुइ ।

दिगुपुजा याइगु थासय् द्य:थापना यानात:गु नं दैमखु । दुसां छु द्य:ख: धयागु स्पष्ट आकार दैमखु । देग: हे दयेका:त:गु थासय् नं दिगु द्य:या रूप धा:सा थ्व हे द्य: धयागु दैमखु ।

दिगुपुजा न्यायेकेत थ:गु छेँ या भोछिं ज: मुनां न्यायेकिइपिं नं दु धा:सा दाजुकिजा फुकिइ खल: सकलें मुना दिगुपुजा न्यायेकिइपिं नं दु । त:धंफुकिइ दु पिनि गुथिपा: फयेथें दिगुपुजा:पा: फया दिगुपुजा न्यायेकिइपिं नं दु । न्ह्याथेयाना न्यायेकुसां दिगुपुजा थ:गु हि-नाता कायम जूपिनि दुने सिमित पुजा ख:। दिगुपुजाया नखत्या स:तिइमखु, पासाभाइ ब्वना भ्वय् न्यायेकिइमखु । द्य:या प्रसाद छेज: पिने मथ्या:पिन्त नकिइमखु । न्हूम्ह भौमचा हल धा:सा अथवा न्हूम्ह मचा बुल धा:सा इमित नं दिगुद्य: म्हसिइकेत यंकिइ । दिगुद्य: म्हसिल कि तिनि इपिं छेँज:कथं स्वीकार्य जुइ ।

न्ह्याक्व हे दु:ख जूसां दिगु पुजा छता त्व:ते मते धका झीत आजुअजाजुपिन्सं धयाथकुगु या दुने अर्थ दु । दँय् छक्व: न्यायेके मफुसा प्यदँया छक्व: न्यायेकि, प्यदँया छक्व: न्यायेके मफुसा, झिन्निदँया छक्व: जूसां न्यायेकि ।

दिगु पुजा न्यायेकेत साइत स्वयेम्वा: । थुबले न्यायेकेगु धका: तिथि छगू क्व:छिना तइ, समुदाय समुदाय कथं तिथि पा: । तर क्व:छिनात:गु तिथिइ न्यायेके मफुसा मेगु तिथिइ दिगुपुजा न्यायेकुसां छुं बार-बाधा मदु । अर्थात, थ:त ज्याछिंगु ईलय् न्यायेकेगु पुजा दिगुपुजा ख: ।

तापालय वना त:दँ तक दिगुपुजाय् ब्वति काये मखन कि, लिहाँ वया दिगुपुजाय् वनीबलय् विशेष ज्वलं छायेगु चलन नं दु । गनं तोरनकाप: छाइ, गनं किकिपा छाइ, गनं गं छाइ, गनं न्याकिइ (नकिं) छाइ । पुज्यायेगु चलन व छायेगु ज्वलं पा:सां छता विशेष ज्वलं छायेगु चलन यक्वथासय् दु ।

झीगु पुर्खां ख्यलय् न्यायेकिइगु दिगु पुजा, झी नेवा:तय्‌गु मू पुजा, थौं कन्हय् ख्य: दक्वं मासे जुया वनेवं मनूतसें छेँय् छेँय् हे पुजा याना हनेगु याना हल । थथे यायेगु ज्या झीगु संस्कृति न्हंकेगु ज्या जुल । झीगु मौलिक शैली कथं ख्यलय् वना हे दिगु पुजा हने मा:।

यक्व सिनं दिगु पुजा छाय् हनेगु याना तल धयागु खँ मथू मस्यू । कूल या सकलें मुनीगु जुया मेमेगु समुदाय सं हनीगु कूल पुजा नाप तुलना याना दिगु पुजा धयागु कूल पुजा ख: धयागु सोचे याइपिं अले व हे कथं ब्याख्या याइपिं नेवा:त, संस्कृतिविद त नं दु । तर व खँ गलत ख: । अपभ्रंश जूगु खँग्व: 'दुगुपुजा' या लिधंसा कया ‘‘दुगु स्याना भ्वय नइगु पुजा ख:’’ धाइपिं नं दु । 'दुरुपुजा' खँग्व:या लिधंसा कया ‘‘माँ या दुरु त्वना त:धि जूगु लुमंका दुरुपुजा' याइगु ख:’’ धाइपिं नं दु ।

दिगुपुजा धयागु नेवा:तय् कूलपुजा मखु । यक्वसिनं धाइगु नेवा: कूलपुजा दिगुपुजा मखु, बरु, मोहनीबलय् कूलछि मुनां पुज्याना भ्वय् नइगु 'कूलछि भ्वय्' वास्तविक कूलपुजा ख: । मेमेगु अपभ्रंश जूगु खँग्वलं पिका:गु अर्थ कथं बयान यानात:गु पुजा दिगुपुजा ख हे मखु ।

अथे जूसा दिगुपुजा छु ख:?

दिगुपुजा वास्तवय् झी पुर्खापिनिगु परिश्रम व दु:खया दिं यात हनेगु पुजा ख: । थ्व पुजाया इतिहास झीगु नेवा:बस्ति गबले दयेकेल अबलय् निसें या इतिहासया निरन्तरता नं ख: ।

बिशेष याना स्वनिगलय दिगुपुजा या विशेष अर्थ दु । थन नेवा:बस्ति दयेकुबलय् थौंकन्हय छें दने थें लाक्व पाक्व गन गन सुया छेँ दने मं दु, अन अन बुँ ४ आना न्याना छेँ दने थें याना दयेकुगु मखु ।

नेवा: पुर्खापिन्सं अबलय् इमिगु बुद्धि छ्यला ध:, ल:, सुरक्षा व प्राकृतिक भू-उपयोग सकतां विचा: याना नेवा:बस्ति दयेकुगु ख: । थथे नेवा: बस्ति दयेकेत दकलय् न्हापां गन बस्ति दयेकेगु धका: थाय् क्व:छिइमाल । थथ्या:गु थाय् गन प्राकृतिक प्रकोपया खतरा म्हो, तर प्राकृतिक स्रोत सतिइ, वये-वने याये अ:पु, थज्या:गु थाय् माला: दक्वं नेवा:बस्ति दयेका:त:गु दु ।

नेवा: बस्ति दयेकेत न्हापा निसें अन च्वनाच्वंपिन्त थनाछ्वया ख्यलय् च्वं वनेमाल । दँ बदँ तक ख्यलय् च्वना यक्व दु:ख सिया बस्ति दयेकेमाल । थथे ख्यलय् च्वना जीवन हनेगु व बस्ति दयेकेगु धयागु थौंकन्हय् या जमानाय् छेँ मदुबलय डेराय् च्वना जीवन हना छेँय् दयेकेगु नाप तुलना याये मज्यू । फोन यानागु भरय् अपा, सिमन्टी, छड अनलोड जुइगु, ठेकदार नाप सम्झौता यानागु भरय् ज्यामी, सरसामान, डिजाइन सकतां तयार जुइगु, थुलि सुविधा दुसां छेँ दयेकेगु हे जीवनया दकले त:धंगु उपलव्धी भा:पिया च्वनीपिन्सं न्हापा या ख्य:जीवन व चुनौतिया अन्दाज तकं यानाच्वंगु मदु ।

न्हापा स्वनिगलय् बस्ति दयेकेगु धयागु तस्कं थाकु । छाय् धा:सा स्वनिगलय् भिंगु सिं धुँसिं या जंगल मदु, ल्वँह मदु, न (फलाम) मदु, संरचना निर्माण यायेत गुलि नं सामाग्री माल दक्वं स्वनिगलं पिने वना हयेमा: । हयेत न ट्रक दु, न ट्याक्टर दु, न ज्यामी मालेगु हे दु, थ:थ:पिं हे वना: कुबिया हयेमा:, लुया: हयेमा: । सामाग्री हयेवं जक नं मगात । निर्माण ज्या दक्वं ल्यं हे दनी । मेशीन मदुगु जमानाय् दक्वं ज्या, सिं किइगु, ल्वँह छायेगु, ञ्याँ (कच्चा फलाम) प्रशोधन निसें सकतां ज्या थ:पिन्सं हे यायेमाल ।

अले, थ्व बस्तिनिर्माणया ज्या नापनापं थ:पिन्त दछिन्हुं नयेत्वनेत अन्नअनादि सयेकेत बुँज्या नं याना हे च्वनेमाल । आ: थें मनू ग्वा: ग्वा: दुगु जमाना नं मखु व । छुं कथं या ल्वचं कल अथवा दुर्घटना जुल धा:सा वास: याये मखंक हे ज्यान वनीगु जमाना ख:। सालाखाला ३० दँ ४० दँ जक म्वाइगु मनू या जीवन अबले । मिसा पिनिगु जीवन जोगे यायेत झन हे थाकु । ८ म्ह म्ह्याय दु सा २५ दँ वैंस दुने छम्ह निम्ह जक ल्यनी, मेपिं सकलें ब्यथा जुया, अनेक ल्वचं कया: सिनावनी । अले उली चीहाक:गु जीवन दुने हे थ:गु जीवन हना, थ:गु मचाखाचा सुसा:कुसा: याना, थ:पिं जंगली पशुपंक्षी,की,जनावर पाखें सुरक्षित जुया कठीन मेहनत परिश्रम याना ख्यलय् च्वना जीवन हनेमाल ।
थथे ख्यलय् च्वना तापाक्क तापाक्क निसें निर्माण सामाग्री हया बुद्धि छ्यला योजना दयेका नेवा:बस्ति निर्माण सम्पन्न यायेमा:गु जमाना ख: व । थुलिमछि दुख सिया बस्तिनिर्माण यायेगु धयागु, छगू महायूद्ध विजय थें हे ख: । वस्ति निर्माण लिपा ख्य: त्व:ता: बस्तिइ च्वनेत वयेगु छगू यूगान्तकारी परीवर्तन ख: इमिगु नितिं ।

थथे यूगान्तकारी परीवर्तन लिपा नेवा:त छगू ब्यवस्थीत बस्तिइ च्वना समृद्ध जीवनशैली म्वाये खन । तर व बस्ति दयेकेत गुलि दु:ख सिइमाल, थ:पिं च्वनेगु थाय् मदुबलय् बास-सहारा का:गु थाय् गन ख:, व लुमंका: ख्यलय् वना: पुज्यायेगु चलन याना हल । दिगु पुजा थ्व हे चलनया निरन्तरता ख: ।

न्हापां निसें च्वनाच्वंपि नेवा:तसें थथे दँय् दसं न्यायेकिइगु दिगुपुजा चलन, लिपा लिपा दुहाँ व:पिं नेवा:तसें नं नालेगु याना हल । लिपा दुहाँ व:पिन्सं याइगु दिगुपुजा धा:सा थ:पिं छु दिसा पाखें स्वनिग: दुहाँ व:गु ख: व लुमंका: वस्तिया पिने उखेपाखेया दिशाय् च्वंगु ख्यलय् पुज्यायेगु याना हल ।

लूट-अभियानया शिकार जुयावंगु दिगुपुजा

स्वनिगलय् गोर्खाली नेतृत्त्वय् व:पिं खस व बर्मूत दुहाँ वये न्ह्य: नं यक्व आप्रवासी त दुहाँ व:गु दु । अथे दुहाँ व:पिं आप्रवासी त विशेष याना थ:गु थासय् बर्बर सैन्य हमला जुया बिस्यू व:पिं, प्राकृतिक प्रकोप रोगब्याधि पाखे जीवनरक्षा यायेत बिस्यू व:पिं आप्रवासी त ख:। इपिं नेपालमण्डलय् दुहाँ वया थन शरण काल, शरणय् वइपिन्त मरण याये मज्यू धयागु नेवा:भावनां इमित नुग: चकंक लसकुस यात, नेवा:समाजय् हे इपिं सकलें भ्यलेपुना वन । इमि पुर्खाया दु:ख लुमंका: स्वनिग:धर्तियात सुभाय् देछासें दिगुपुजा याना नेवा:करण जुया वन ।

तर गोर्खाली नेतृत्त्वय् व:पिं खस व बर्मूत धा:सा जीवनरक्षा या नितिं शरण का:व:पिं मखु । इपिं थन बृटिशतसें ब्यूगु बन्दुक या भरय् सैन्य हमला याना, छलकपट, नाकाबन्दी व षडयन्त्र याना थ्व नेपालमण्डल कब्जाय् कया थनया समृद्धि व सुखसयल लुटे यायेत व:पिं ख: । नेवा:तसें इमित लसकुस या:गु नं मखु, शरण ब्यूगु नं मखु । किपू (किर्तिपुर), च्व:पू (चित्रपुर) या नेवा:तसें ला थ:गु न्हाय्, सप:(सँ), ल्हा: तुति ध्यनाब्यूसां नं मुता: मतसें खस-गोर्खाली पिं नाप अन्तिम अवस्था तक यूद्ध ल्वात ।

थथे लुटे यायेत दुहाँ व:पिं गोर्खाली शासक व इमि चेलामेला तसें थौं तक नं लुटे यायेगु अभियान दिकुगु मदु । न इमिसं नेवा:बस्ति निर्माण या इतिहास नाप स्वापू दुगु दिगुपुजा हे नाला:का:गु दु । उल्ता झन् दिगुपुजा याइगु ख्य: व सम्पदा तकं नानां त्वह: तया ध्वस्त ध्वस्त याना ब्यूगु दु ।

लूट अभियानया निरन्तरता अले दिगुपुजा संस्कारय् यानाह:गु भीषण आक्रमणया ज्वलन्त दसू साँगा या शिव मुर्ति ख: । व मु्र्ति छम्ह आप्रवासी मारवारीया निजि खर्च तया वया अबुया संस्मरणय् दयेकुगु ख: । नेपालय् प्रचलित शिव मुर्ति या ख्वा:पा: मतसें लगानीकर्ता मारवारीया सिइधुंकुम्ह अबुया ख्वा:पा: तया शिवमुर्ति दयेकुगु ख: ।

शिवमुर्ति दयेकेत जग्गा बिइगु इलय् सार्वजनिक पर्ति जग्गा धका खस-बर्मू आप्रवासी सरकारं मारवारीयात जग्गा ल:ल्हाना बिल । व जग्गा सार्वजनिक पर्ति जग्गा मखु, बरु नेवा:तय्‌गु सामुदायिक जग्गा ख: । अन या जग्गाय् दिगुपुजा यायेमा:पिं नेवा:त ख्वपय् दु । स्थानिय पिं व सरोकारवाला तसें बिरोध यायेवं मारवारी व वइत पक्षपोषण यानाच्वंम्ह आप्रवासी खस-बर्मू सरकारं बचन बिल कि 'थन शिवया देग: धार्मिकस्थल दयेकेगु ख: । छिमिगु परम्परा नं धार्मिक ज्या जूगुलिं छुं हे पंग: वइमखु । थन बिकास नं जुइ । छिमित नं अ:पुइ ।' थजा:गु चाकु फेयकिगु खँ न्यना स्थानिय बासी नं दंग जुल । शायद छम्हनिम्ह स्थानिय न्ह्यलुवा:पिन्त घुस नं नकल जुइ फु । बिरोध या स: मत्थर जुल ।

शिवमुर्ति तइगु थासं मारवारीं यक्व जग्गा न्यानाकाल । दंक भावं न्यानाकाल । मारवारीया दाउ, धार्मिकस्थलया नामय् अबुया स्मारक शिव-भेषय् दयेकेगु, अले धार्मिकस्थल लिक्क रिसोर्ट दयेका ब्यापा: यायेगु । मारवारीया थ्व दाउ सफल याना त्व:तल ।

तर जब नेवा:त अन दिगुपुजा यायेत वन, अबलय् इमित व इलाकाय् प्रवेशनिषेध यात । दिगुपुजा धयागु आदिवासी प्रचलन ख: गुकियात पञ्चमकार वाममार्ग धका मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा, मैथुन धका शास्त्रय् च्वयात:गु दुसां नेवा:तसें पञ्चतत्त्व आकाश, जल, जमीन, वायू, अग्नी तत्त्वया प्रतिक कथं ला, ख्येँ, थ्वँ, अय्ला, दुरु तया भोग बिया पुज्याइ । तर थ्व सकतां भारतीय चलन नालीपिं कट्टर शाकाहारी पिन्सं कब्जाय् लाका:तैत:गु शिव मुर्ति परिसरय् छ्यलेमदु धका: प्रतिबन्ध तयाबिल । अन वना पुज्यायेगु लिं नं बाधा तयाबिल । थथे द्वलंद्व: दँनिसें या अटूट परम्परा त्वा:दल । न्यनाकथं थथे दिगुपुजा त्वा:दयेका: च्वनेमा:गु पीरं जंक्व: सिध:म्ह नेवा:पिं ज्यान समेत वन ।

दिगुपुजा परम्परा या महत्त्व सिइकेगु थुइकेगु अले, थ्व परम्परा निरन्तर बियेगु झी नेवा:तय् मंका: कर्तव्य ख: । दिगुपुजा परिवार या पुजा ख:, तर थ्व झीगु समाज या पहिचान नं ख: । थ:पिनिगु पुर्खा यानावंगु संघर्ष ल्वममंके धयागु प्रेरणा कायेत न्ह्याका:त:गु चलन नं ख: ।

तर व हे चलन थौं आप्रवासी पिनिगु लूट अभियान या शिकार जुया न्हनावंगु खने दु । ख्य: मन्त थाय् मन्त धया थ:गु दिगुपुजा चलनय् विकृति हयेगु ज्या झीसं याना जुल धा:सा झीसं धाये हे मा: - झी कुलंगार ख: । न झीसं पुर्खाया दु:ख दर्द या इज्जत याये सल । न झीसं झीगु थाय् बाय् ल्यंका तयेत आप्रवासी नाप संघर्ष याये हे सल ।

दिगु पुजा यायेमा:गु थासय् दिगु पुजा मयात कि झी नेवा: हे मखुत । छाय् धा:सा, दिगुपुजा वास्तवय् झी पुर्खापिनिगु परिश्रम व दु:खया दिं यात हनेगु पुजा ख: । जीवनरक्षाया आधार स्वनिग: धर्तिया पुजा ख: । थ्व पुजाया इतिहास झीगु नेवा:बस्ति गबले दयेकेल अबलय् निसें या इतिहासया निरन्तरता ख: । थ्व मौलिकता झीगु गौरव ख: ।

खँ थुइका दिसँ, मुसुमुसु न्हिला दिसँ ।