नेपालभाषा, शिक्षा, महानगरपालिका व नेवाः न्ह्यलुवा

 

डा. बालगोपाल श्रेष्ठ

source : http://nepalbhasatimes.com/2657

‘द्यःलां द्यः पितिनी’ धाये थें स्वस्वखंक नेवाःतय्सं थःपिनिगु छेँखाछेँखां थःगु मांभाय् नेवाः भाय् पितिनाः कतःया भाय् खय् भाय् दुकयाच्वंगु दु । थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे खय् भाय् ल्हाकेगु प्रवृत्ति नेवाः बस्ती बस्ती पतिकं महारोग थें न्यना वनाच्वंगु दु । मस्त ध्वदुलकि खय् भाय् ल्हायेगु ल्वचं नेवाःतय् मस्तय्त थियाहयाच्वंगु दु । छेँय्छेँय् नेवाः भाय् ल्हाकेमते, खय् भाय् जक ल्हाकि धकाः नेवाःतय्त सुनानं तप्यंक धयाच्वंगु ला मदु खः ।
अय्नं नेवाःतय्सं थःथम्हं थः मस्तय्त थःगु छेँय् खय् भय् ल्हाकेगु याना हयाच्वंगु दु । शिक्षाय् नेपालभाषा छ्यले म्वाःगु व स्कुल वन कि अनिवार्य खय् भाय् मसयेकुसे मगाःगुलिं नं थुकथं थौं नेवाः मांअबुपिंसं थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे खय् भाय् ल्हाकेगु याना हयाच्वंगु थौंया यथार्थ खः । नेवाः मांअबुपिंसं थः मस्तय्त मांभाय् मस्यंगु खँय् नेपालभाषा मर्मज्ञत न्ह्याक्व दुःख तायेकाः – ‘का नेवाः मांअबुं थः मस्तय्त थःपिनिगु मांभाय् मस्यन’ धकाः ध्याचू नकाः, ब्वः बियाः, लागिमिगि चायाः, तिंतिंन्हुयाः हाला जूसां नेवाः मांअबुपिनिगु छतिं हिलिगु खनेमदु । 

स्वस्वखंकं हे नेवाः मांअबुपिंसं थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे छेँखाछेँखां नेवाः भाय् पितिना हयेगु ज्या झन्झन् हे तच्वया वनाच्वंगु झीसं खना हे च्वनागु दु । नेपाःया सरकारया खय् भाय् बाहेकं नेपालभाषा नापं मेमेगु भाय् स्याना छ्वयेगु नीतिया कारणं नेवाः मांअबुपिंसं थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे खय् भाय् ल्हाकेगु यानाहःगु खः धइगु खँ थूसां नं झीसं छुं याये फयाच्वंगु मदु । सरकारी ज्याखँय् ज्याकू, अड्डा अदालत गनं नं नेवाः भाय् च्वये–ब्वने छ्यलेगु याये मजिउ यानातःगु सलंसः दँ दये धुंकाः नं नेवाःतय्सं थःगु भाय्या छ्यलाबुला याना वयाच्वंगु हे खः । नेपालय् शिक्षाया प्रचार प्रसार शुरु जूगुया नापनापं स्कुल स्कुलय् नेवाः भाय्या मध्यमं आखः ब्वनेगु व ब्वंकेगु याना यंके मफुगु व झन् २०२८ साललिपा न्हूगु शिक्षा नीति लागू जुसेंलि स्कुल स्कुलं छगू विषय नेवाः भाय् ब्वंकातःगुलिइ व नं लिकयाबिल ।

बुलुहुं नेवाः भाय् गनं छ्यले मजिउगु, गनं छ्यले म्वाःगु भाय् जुयावन । गनं छ्यले मजिउगु व छ्यले म्वाःगु भाय् जूबलय् स्वार्थी नेवाः मांअबुपिंसं थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे खय् भाय् ल्हाकेगु यानाहल । आः वयाः नेवाः भाय् आपालं नेवाःतय्सं हे मल्हाइगु व मछ्यलीगु भाय् जुया वन । स्वनिगलय् नेवाःतय्सं हे नेवाः भाय् त्वःता हसेंलि नेवाः भाय् थौंकन्हय् मेपिंसं ला झन सयेके हे म्वाःला वन । म्हाना यंकल । थ्व फुक्कंया कारण सरकारया एकल खस भाषा नीति यानि खस इत्तरया भाषात स्याना छ्वयेगु ज्यानमारा भाषा नीति खः । स्वइच्छां खय्, हिन्दी, नेवाः वा न्ह्यागु भाय् नाला काला धाःसा सुयातं छुं धायेगु मदु, तर नियम कानुन हे दयेकाः वा संविधानय् हे राज्यया डन्डा ज्वनाः छं थ्व भाषा जक छ्यले दइ मेगु छ्यले दइमखु धकाः जबर्जस्ती यायेगु धइगु बहुभाषिक देशय् व हे छगू जक भाषा बाहेक मेगु फुक्कं भाषा स्याना छ्वयेगु नीति खः ।

थौं नेपाः सरकारया थज्याःगु हे पक्षपाती नीतिया कारणं खय् भाय् बाहेक नेपालभाषा लगायत नेपाःया मेमेगु भाय् घितिघिति पनाः थौं सी ला कन्हय् सी ला धइगु अवस्थाय् थ्यनाच्वंगु खः । झीत बांलाक लुमं स्वंगू–प्यंगू दशक न्ह्यव तक नं येँ, यल, ख्वपय् न्हापा नेवाः भाय्या छ्यलाबुला आपालं दुगु खः । अबलय् स्वनिगलय् खय्, सँय्, मस्र्या सकसिनं थःथम्हं नेवाः भाय् सयेकाः कारोबार याना जुइगु । सुनानं इमि जबर्जस्ती नेवाः भाय् ल्हाके बिउगु मखु । तर गनं छ्यले मजिउगु, छ्यले म्वाःगु भाय् जुया वंसेंलि नेवाः मांअबुपिंसं तक नं थः मस्तय्त नेवाः भाय् मस्यंसे खय् भाये ल्हाकेगु यानाहल ।

दँय्दसं एमए तगिमय् नेपालभाषा विषय कयाः ब्वनेत भर्ना जू वइपिं म्हो जुल धकाः नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया प्राध्यापकपिं नुगःमछिंकाः हाला जूगु झीसं न्यना वयाच्वना । आकर्षक विज्ञापन बियाः ‘एमए तगिमय् नेपालभाषा ब्वना बिउ’ धकाः इनाप याना जूगु नं दँय्दसं झीसं खनाच्वना ।

जग मदयेकं च्वयेया तगिमय् जक नेपालभाषा ब्वनीपिं दइमखु धइगु सकसिनं सिउ । थ्व खँयात वाः चायेकाः क्वय्या तगिमंनिसें सकभनं नेपालभाषा ब्वंकेत नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया वा छुं मेगु नेवाः संघसंस्थातय्सं दुग्यंक चिउताः कयाः छुं पलाः च्वयेकाच्वंगु धाःसा खनेमदु । खय्तला झी नेवाःतय्सं छुं हे मयाः धइगु मखु, यानाच्वंगु नं दु । जगतसुन्दर मल्लनिसें हितकरवीर सिंह कंसकारतक अले झी दीपक तुलाधरनिसें आपालं मेमेपिंसं थौंतक नं मदिक्क हे स्कुल स्कुलय् नेवाः भाय् ब्वंकेगु अभियानय् न्ह्याः वनाच्वनादीगु दु । येँय् छगू जगतसुन्दर ब्वनेकुथि सफल जुइवं लय् तायेगु वा सक्वय् छगू स्कुल असफल जुइवं वा बन्द जुइवं छुं जुइगु खँ मखु । राज्यं हे नेवाः भाय् स्कुल स्कुलय् ब्वंकेगु व्यवस्था मयाःतले व्यक्तिगत रुपं वा छुं नेवाः संघसंस्थातय्सं जक अभियान न्ह्याकेवं तालय् हनीगु खँ मखु थ्व ।

थौंया केन्द्रीय राज्यसत्तां हे वा नेवाः राज्य स्थापना जुल धाःसा नेवाः राज्यं हे नेपालभाषा स्कुलय् ब्वंकेगु शिक्षा नीति दयेकाः लागूयाये फत धाःसा हे जक स्कुल स्कुलय् नेपालभाषा ब्वंकेगु ज्या तालय् हनी । मखुसा थथे हे गतिपति मदयानीगु स्वाभाविक नं खः । खय् भाय्या शिक्षाय् राज्यया धुकुतिं धाक्वमाक्व खर्च याइगु अले नेपालभाषाया स्कुल धाःसा निम्ह प्यम्ह नेवाः भाय्या आन्दोलनय् कुहां वयाच्वंपिं भाषाप्रतिया अनुरागीतय्सं थःथःगु खल्तिं लिकयाः चले यानाः अःपुक चले जुइगु खँ मखु । राज्यं याना वयाच्वंगु विभेदया नीति हे न्हापां अन्त्य याये फयेकेमाः ।थ्व हे झ्वलय् छुं दिं न्ह्यः ‘नेपालभाषा टाइम्स’य् यल महानगरपालिकाय् नेवाःतय्सं थःगु भासं निवेदन बिउ मवः, दरखास्त तवःपिं मदु धकाः मेयर चिरिबाबु महर्जनं थःगु दुःख प्वंकूगु बुखँ ब्वनेदत । यलय् जक मखु, येँ महानगरपालिका नापं मेमेगु महानगरपालिका व नगरपालिकाय् नेवाःतय्सं थःगु भासं निवेदन बिउ मवः, दरखास्त तःवःपिं मदु धकाः मेमेपिं मेयरपिंसं नं धायेगु याना हयाच्वंगु न्यने दु ।

धाथें ला नेवाः भासं निवेदन बीगु जकया खँ नं मखु । खय् भासं हे निवेदन बी सःपिं नेवाःत नं खास हे दुगु खने मदु । उलि जक मखु खय् भाय् मातृभाषा जुयाच्वंपिं हे नं गति लाक्क् इमिगु थःगु हे भासं निवेदन बी सःपिं नं मदु धइगु यथार्थ खः। अथे जुयाः हरेक ज्याकू, अड्डा अदालतय् मुद्दा मामिला जुइथाय् ग्वाःग्वाः लेखनदासया लजगाः याना जुइपिं झीसं खंके फु । सकसिनं माःकथं दरखास्त÷निवेदन बी सःगु खःसा लेखनदासतय् लजगाः हे नं दइमखु जुइ । थ्व ल्याखं नेवाःत नेवाः भासं निवदेन च्वये मसइगु वा बी मसइगु छुं अजू चायेमाःगु खँ मखु । नेपालभाषाया खँ ल्हायेबलय् – चन्द्र शम्शेरया पालंनिसें नेपालभाषां छुं नं कथंया सरकारी ज्याखँय् निवेदन वा दरखास्त निषेध यानातःगु धायेबलय् सछि दं मयाये धुंकल । सछि दँ मयाक निषेधित नेपालभाषां महानगरपालिका, नगरपालिका वा मेगु गनं छ्यले दत धाल धायेवं नेवाःतय्सं याउँक नेपालभाषा छ्यलाबुलाय् हइ धकाः आशा याये फइगु थाय् नं मदु । येँ महानगरपालिकाय् नेपालभाषा छ्यले दत धकाः घोषणा ला न्हापा हे जूगु हे खः ।

न्हापा नं नेवाःतय्सं थःगु भाय् छ्यले मफुत धयागु खँ वःगु हे खः । उकिं थथें नेवाःतय्सं नेपालभाषां निवदेन बिउ वइ धइगु उलि अःपुगु खँ मखु । मांभाय् ल्हाइपिं व छ्यले सःपिं तकं मदया वनाच्वंगु थौंया अवस्थाय् हिउपाः हयेत आपालं ज्या यायेमानीगु खनेदु ।थथें नी हे यानाः नेपालभाषा छ्ययेकेगु खःसा नेवाः लागाया दक्वं महानगरपालिका, नगरपाकिलातय्सं आः थथें नेवाः भासं निवेदन बी मसःपिंत माःकथंया ग्वाहालि बीपिं लेखनदास कर्मचारी तलब बियाः महानगरपालिका व नगरपालिकां हे व्यवस्था याना बीमाः । थौंकन्हय्या महानगरपालिका, नगरपालिका न्हापा न्हापा या थें मखु – अधिकार सम्पन्न स्थानीय सरकार धयातःगु दु । शिक्षा नं स्थानीय सरकार मातहतय् वये धुंकूगु दु ।

अथे जूगुलिं स्थानीय सरकारया अधिकार छ्यलाः थःपिनिगु क्षेत्रय् छखे नेपालभाषायात शिक्षाया माध्यम दयेका यंकेगु ज्या यायेमाःगु दुसा मेखे थथें नेवाः लागाय् दुगु सरकारी व निजी दक्वं स्कुलय् प्राथमिकनिसें माध्यमिक, उच्च माध्यमिक तहय् तकं मस्तय्त छगू जक सां विषय अनिवार्य नेपालभाषा ब्वंकेगुकथं व्यवस्था यायेत नेपालभषा ब्वंकीपिं शिक्षक लहीत माःगु तलब भत्ता बीगु ज्या नेवाः लागाया स्थानीय तह तयार जुइमाःगु दु । नेवाः लागा दुनेया स्थानीय तहं थःपिनिगु लागा दुनेया स्थानीय भाषा छ्यलेगु व छ्ययेके बीगुया तःजिगु महत्व दु । स्वनिगःया दक्वं स्थानीय तहयात थुखेपाखे माःकथं पलाः छिइकेत सकल नेवाःतय्सं सः तये फयेकेमाः ।थौंया अवस्थाय् हिउपाः हयेत दकलय् न्हापां नेवाः लागा, नेवाः बस्ती सकभनं सरकारी नापं निजी स्कुलया विद्यार्थीतय्त थःपिनिगु मांभाय् नेपालभाषा अनिवार्य विषयकथं ब्वंकेगु व्यवस्था याये माःगु दु ।

दीपक तुलाधर याकःचिया ‘नेवाः बस्ती नेवाः स्कुल’ अभियानं जक चाःगु खँ मखु थ्व । अनंलि सरकारी ज्याखय्, ज्याकुथिइ, अदालत सकभनं झीगु भाय् छ्यले दइगु व्यवस्था याकेत झी नेवाःत जाये फयेकेमाः । नेपालभाषा ख्यलये थथे माःकथं छुं जुयाच्वंगु धाःसा खनेमदु । छम्ह दीपक तुलाधर याकःचां उलिमछिं स्कुलय् नेपालभाषा विषय ब्वंकेत ताःलाःसां नेवाः न्ह्यलुवात धाःसा अझं न्ह्यलं ब्वनाः हे च्वन तिनि । सरकारया नीति हिइकेगु खँय् नं नेवाः न्ह्यलुवात दीपक तुलाधर थें मदिक्क उखेंथुखें स्कुल स्कुल चाःहिला जूथें लगनपूर्वक प्यन्हु च्यान्हुइ छकः सम्बन्धित थासय् मदिक्क डेलिगेसन वनेगु, धर्ना च्वनेगु, नारा जुलुस यायेगु ज्या ग्वाःग्वाःया ल्याखय् दयँच्वंगु छगू जक नेवाः संस्थां याःगु जूसां वा ग्वाःग्वाःया ल्याखय् दुपिं नेवाः न्ह्यलुवात मध्ये छम्ह नेवाः न्ह्यलुवां जक नेतृत्व कयाः लगे जुइगु खःसा ०२८ सालं थौं ०७४ साल पीखुदँ फुनानं थःपिनिगु माग पूवंका काये मफुगु धइगु विडम्बनाया अवस्थाय् झी नेवाःत लानाच्वने म्वाःलीगु खइ ।

सरकारया नीति हिइकेगु निंतिं गुकथं मल उकथं दबाव बीगु पलाः छीगु महत्वया ज्याय् अझं सुयां ध्यान वनाच्वंगु मदु । निगू प्यंगू वा सःबसः स्कुलया प्रधानाध्यापक, प्रिन्सिपल, संचालकपिंत बिन्ति बिन्ति यानाः नेपालभाषा विषय ब्वंके बियाः धकाः लसताया महत्व अवश्य नं दु । थुलिचां थौं झीगु भाषाय् वयाच्वंगु संकट ज्यना वनीगु खँ धाःसा मखु । थुकिं सरकारया नीतिइ हिलासू हयेत छुं दबाव जुयगु व हिइके फइगु खँ नं मखु । झीत ला मांभाय् स्यनाच्वंगु सरकारया शिक्षा नीति व सरकारया एक भाषा नीति हिलेमाःगु दु । उकिं मांभाय् स्यनाच्वंगु सरकारया शिक्षा नीति हिइकेगुलिइ हे झी नेवाःतय् ध्यान वनेमाः । थुकी हे झीगु कुतः जुइमाः । अझ नं नेवाःतय्सं प्वाः स्याःगुया वासः छ्यनय् पाना जुयाः ल्वय् क्वलायेके फइगु खँ मखु धकाः थुइकूगु खनेमदु ।

नेवाः लागाय् नेवाः बस्ती सकभनं हे सरकारी व निजी विद्यालयया सकलें विद्यार्थीतय्त थःपिनिगु मांभाय् नेपालभाषा अनिवार्य कथं ब्वंकेगु व्यवस्था शुरु जुल धाःसा हे जक थौंया अवस्थाय् हिउवाः वइगु भलसा झीसं काये फइ । थज्याःगु सज्र्यान्त खँ थुइकाः नेपालभाषाया न्ह्यलुवातय्सं पलाः ल्ह्वने फत धाःसा हे जक थौंया स्थितिइ छुं हिउपाः वइगु आशा झीसं याये फइ मखुसा झी न्ह्याक्व वँय् चायाः तिंतिंन्हुयाः हाला जूसां नेवाः मांअबुपिंसं झीगु खँ न्यनीगु खनेमदु । न्यनी धइगु खँय् शंका दु । सकल नेवाःतय्सं पत्याः यानातःपिं नेवाः न्ह्यलुवापिं पद्मरत्न तुलाधर, मल्ल के. सुन्दर थेंज्याःपिं रिटायर थें जुइधुंकूपिं नेवाः आन्दोलनया नेतृत्व त्वःताः वय्कःपिं नेवाःत उखेलाः थुखेलाः जूगु तुलुतलु स्वयाच्वंगु खनेदु । नेपाः राष्ट्रिय पार्टीं नेवाःतय् मन त्याका यंकाच्वन ला धइथें जुयाच्वंगु इलय् उकिया हामा जुयाच्वंम्ह केशवमान शाक्य स्वयम थः हे प्वःचिने फक्व प्वःचिनाः थम्हं दयेका थकूगु पार्टीयात द्वकय् तयाः वांछ्वयाः कतःया छेँ धस्वाकेत धकाः पय्नं वन ।

दतं फतं छम्ह ज्याथम्ह नेवाः सांसद लक्ष्मण राजवंशी भाजु नं बुरा जुयाः लगःधगः मदया वंगु जक मखु हँय् स्यं थें स्यनावनाः नेवाःतय् प्रवक्ता मखु खड्ग ओलीया प्रवक्ता जूवंगु स्वयेमाल । नेवाः देय् दबू नं नेवाःतय् राष्ट्रिय संगठन धाःसा नां जक जुल ज्या छुं याये मफयाः कु नयाच्वन । इमान्दार त्यागी तपस्वी तन, मन, धन अले थःगु जीवन हे फ्याये धाइपिं नेतृत्वया अभावं नेवाः पार्टी धाःसां नेवाःतय्सं हे पत्या मयानाच्वंगु नेपाः राष्ट्रिय पार्टी जूवनाच्वन । आपालं आपाः नेवाःतय्सं पत्याः यायेफुपिं न्हूगु नेतृत्व नं पिदने हे मफयाच्वन । थौं थुकथं नेवाःत मागः मदुम्ह किसि थें उखेलाः थुखेलाः जुयाच्वंगु स्वयाः नेवाःत नुगः मछिंकाः च्वने मालाच्वन । नेवाःतय् थ्व गज्याःगु विडम्बना, थ्व गज्याःगु दुःख ! मधेश आन्दोलन थें छगू न्हूकथंया तःधंगु हे नेवाः आन्दोलन जुयाः न्हूगु नेतृत्व पिहां मवःतले नेवाःत थथ हे उखेलाः थुखेलाः जुयाच्वंगु स्वये मालाच्वनीगु म्हाइपुगु यथार्थ जुयाच्वनीगु खनेदु ।