मानसिक अपांगताया ल्वय् व नेवा:

मानसिक अपांगताया ल्वय् व नेवा:

Roshan Shrestha, Saturday, January 7, 2017

नेवा: समाजया समस्या या समाधान छु धका माला: स्वत धा:सा चा:चा: ह्यु ह्युँ राजनीतिक व सामाजिक चेतना व तदारुकता मदु अथवा मगा: धयागु खँ बरोबर पिहाँ वइ । गथे कि भाय् न्हना वन, चलन हिला वन, संस्कृति स्यना वन, तजिलजिया म्हालसाला मजुया वन, झी नेवा: धयागु भावना मदयावन, थ: सू कत: सू धयागु मदया वन, च्य: बुद्धिं हाग: कया वन । ओहोहोहो, गुलिमछि समस्या त छक्वलं पिहाँवल ।

अले, थजा:गु समस्या म्हो यायेत छु यायेमा: गथे यायेमा: धका: छुं न्हूगु बिचा: व बिश्लेषण बिल धा:सा, अप्व:सिनं  न्यनी मखु । हा:म्ह हालाच्वनी, थ:गु लँ तप्यंकि धका नेवा:त नितान्त ब्यक्तिबादि स्वार्थी स्वभाव क्यना जुइ । छुं भतीचा खँ न्यं पिन्सं नं नुगलय् तइ मखु । नुगलय् त:पिन्सं नं हाकनं सहलह यायेगु व मेपिन्त कनेगु कुत: याइमखु । थथे जुया नेवा: समाजय् दुने बुया वइगु थीथी श्रृजनात्मक व दुग्यंगु बिचा:त बाँलाक्क पिमज्व:बलय् हे सिना वना च्वंगु दु ।

बिचा: सिना वनीगु धयागु समाजया नितिं त:धंगु नोक्सान ख:। न्हूगु व श्रृजनात्मक विचा:यात थपू वा बिकास यायेमफत धा:सा व समाजया अधोगति जुयावनी ।  विचा:यात रक्षा यायेमा:। तर नेवा:समाजं विचा:यात रक्षा यायेगु कुत: याना मच्वंगु जित: महशुस जू ।

भ्वय् नये दयेवं गा: । म्ये हालेगु व प्याखँ हुला रहरबहर याये दयेवं गा: । जात्राय् तिं तिं न्हुइ दयेवं गा: ।  ल्हातिइ निग: प्यंग: धिबा लायेवं गा: । प्यम्ह मनू नं लापा थाना स्वाँमा छमा: क्वखायेक सम्मान फये दयेवं गा: । उलिया ल्यू ल्यू वनाच्वंतले समग्र नेवा:समाज गालय् कुतुं वनाच्वंगु नं होस मया । राजनीति, अर्थनीति, कूटनीति, सुरक्षा, योजना, कानून, आदिया निर्णयक्षमताय् थ:पिनिगु छुं नं पहुँच मदुसा नं मतलब मदु । चेतावनि ब्यूसा नं वास्ता मदु ।

थज्या:गु नेवा:पह खना दिक्क चाया छन्हु जित: धायेवल - नेवा:त छु जुल? मानसिक अपांग हे जुल कि छु ख:? न्ह्याक्व पीडा ब्यूसां स्या: मचा: । न्ह्याक्व चाकुं पुसा नं सवा: मथू । व हे पहलं च्य:बुद्धि ज्वना प्वकतां खँय् हाहा याना जुइ । सद्दे मानसिकता जूसा ला पक्का नं ख:गु खँ व मखुगु खँ, ज्यूगु खँ व मज्यूगु खँया दथुइ भेद सिइका: पला: छिइमा:गु ख: । अहँ अथे खने मदु ।

जिपिं मचाबलय् कुस्ति म्हितेबलय् ‘मासु मार्ने’ धयागु छगू महत्वपूर्ण उपलव्धि । ल्वायेबलय् थ:त गन यक्व दाइ, गन लाक्क बस्वाइ अनया छेंगुलिइ थ:म्हसिनं तुं अप्पां छ्याछ्या याना जिलला गय् याना जिल पिडा बिइगु कुत: यायेगु, अले कुतिं न्या:सा स्या मचाल कि ‘मासु मर्यो’ धाइ । अन तस्कं दा:सां स्याइमखु जुया ल्वायेबलय् थ: त्याइ धयागु बिश्वास । लोकल एनेस्थेसिया थें छगु थासय् या स्नायूयात अपांग याना बियेगु कुत: कासा ख्यलय् यक्व जू ।

धात्थें नेवा:या दिमाग नं ‘मासु मार्ने’ थें अचेत जुयाच्वन कि छु ख: धयागु बिचा: जिके वल । छाय् धा:सा झीसं न्ह्याक्व हे चेतना बिइगु, जागरुक यायेगु, अन्याय अत्याचार बारे खँ कनेगु या:सा नं व खँ नेवा: दिमागय् दुहाँ वनी मखु । थ्व अवस्था छु मानसिक अपांगताया अवस्था थें मखुला? 

मानसिक अपांगताया थी थी रुप दु । गथे कि, 

१ - छम्ह धर्मभिरु मनूयाके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धा:सा वं स्यू ल्वँहयाम्ह देवं न्ववाइ मखु, वयागु दुख तंकी मखु, तर नं न्हि न्हिं द्य:या न्ह्यने वना ‘प्रभु जिगु दुख तंका: ब्यू’ धका फ्वना हे च्वनी । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण ख: ।

२ - छम्ह राजनीतिक कार्यकर्ता याके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धा:सा वं स्यू राजनीतिया नेतां दँ दँ तक अनेक बाचा व आश्वासन या:सां पुरा यानाच्वंगु मदु, तर मेगु चुनावय् हाकनं व हे नेतायात ब्वहलय् कुबिया ब्वाँय् ब्वाँय् जुइ । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण ख: ।

३ - छम्ह जू म्हितिम्ह कासामि याके नं मानसिक अपांगता दयेफु । छाय् धा:सा वं न्ह्याबलें जू म्हिता बुना च्वंसां नं छन्हुला जिगु दाऊ गथे मवइ धका धा धां जू म्हिता: सर्वय फुइ । तर अझ नं जू म्हितेगु त्व:तिइ मखु । थ्व मानसिक अपांगताया लक्षण ख: ।

४ - थथे हे, समाज व राज्य ब्यवस्थाय् बारम्बार व हे प्रवृत्तिया लिथ्वथ्वं समस्या दोहरे तेहरे जूयाच्वंसा नं बिकल्प ममासें व हे ब्यवस्थाय् विश्वास यानाच्वनेगु धयागु नं मानसिक अपांगताया लक्षण ख: । नेवा:तय्‌गु थासय् मेमेपिं वया राज याना समस्या जुयाच्वन धका: न्ह्याक्व हे खंसां नं ‘आ:ला मजिल, गुलि मेमेपिन्त राज याका दु:ख फयाच्वनेगु, आ:ला थ:पिं हे न्ह्यज्यायेमाल’ धयागु चेतना व बिचार मवइगु धयागु नं मानसिक अपांगता हे ख: ।

नेवा: तय्‌गु मानसिक अपांगताया छुं दसू त थथे दु -

१ - नेवा:राज्यया नामय् येँ, यल व ख्वप जक नेवा:तय्‌त फ्यानाब्यूसां गा: धका: सोचे यायेगु,

२ - लँ त:बाला यानाहइबलय् वा जग्गा अधिग्रहण याइबलय् चलेजूगु भावं मुआव्जा ब्यूसा गा: धका: सोचे यायेगु,

३ - गुथिया जग्गा दस्तुर पुला रैकर यायेदैगु ज्या नेवा:तय्‌त फाइदा हे जू धका सोचे यायेगु

४ - ब्वनेकुथिइ नेवा:भाय् कया ब्वनेदत धा:सा अप्सनल म्याथ, साइन्स, हेल्थ आदिया पलेसा नेपालभास तया ब्यूसां ज्यू धका: सोचे यायेगु

५ - लोडसेडिङ जुयाच्वंबलय् सोलार व इन्भर्टरं मत च्यानाच्वंगु हे दु, छु धन्धा धका: सोचे यायेगु

६ - हिटिइ ल: मव:सा नं ट्यांकरं ल: हयाच्वंगु दु हे दु नि, छाय् चिन्ता कायेगु धका: सोचे यायेगु

७ - मालपोत वा मेमेगु ज्याकुथि वना छुं ज्या याकेबलय् कर्मचारी तसें घुस फ्वनीगु खँय्, उलिमछि ज्या यानाबिया च्याखर्च भति भति ला का हे काइनि धका: सोचे यायेगु

थज्या:गु यक्व दसू त दु, गन सिइ दइ कि थ:पिन्त पिडा हानी नोक्सान जुयाच्वंगु दु, तर व दक्वं स्वीकार्य जू । छाय् धा:सा व खँ थ:त पीडा ख: धयागु वा: मचा: ।

थथे छाय् जुल ले? धायेत ला चेतना मदु, मसिल वा, ता:ई तक दमनय् लानाच्वंगुलिं थथे जूगु धका: नं धाइ । छगू हद तक, थ्व खँ सत्य नं खयेफु । तर आ:ला नेवा:त सुचना प्रविधिइ यक्व पहुँच दयेधुंकल । न्हू पुस्ता व पिनेया संसारनाप परिचित जुयेधुंकल । दमन नं न्हापा थें मजुइधुंकल । व स्वयेबलय् छुं सुधार जुयावयेमा:गु ख: । तर नेवा:समाजया मानसिक अपांगता सुधार जुयाव:गु लक्षण छफुति नं मदु । छु जुया थ्व समस्या झन झन तच्वया वनाच्वन ?

बेलायतय् जूगु छगू अध्ययनय् क्यंगु दु कि कोलाहल व वायू प्रदुषण यक्व जूगु थासय् च्वनीपिं मनूतय्‌गु दिमाग अस्वस्थ जुजुं परमानेन्ट ड्यामेज तकं जुइगु खतरा दु । मानसिक रुपं अस्वस्थताया संकेत दुपिं व दिमागया ल्वचं क:पिं द्वलंद्व: मनूतय्‌गु तथ्यांक कया इमिगु स्वास्थ विवरण, दैनिकि व च्वनीगु थाय् या जानकारी नापं तया विश्लेषण याना स्व:बलय् छु सिइ दत धा:सा मानसिक अस्वस्थता व दिमागया ल्वय् बुलुहुँ विकास जुइ । इमित बुलुहुँ बुलुहँ स्मरण शक्ति न्हना वनीगु, चित्त एकाग्र मजुइगु, छ्यं स्याइगु, ल्हा:तुति संके मास्ते मवइगु, याकनं त्यानु चाइगु, बाँलाक न्ह्य: मवइगु, कम्मरया च्वय् क्वय् स्या:थें स्या:थें महसुस जुइगु आदि लक्षण त क्यना हइ । थथे जुइगु मू हुनि धा:सा कोलाहल व वायू प्रदुषणया कारणं दिमागया हिपोक्याम्पस क्षेत्रय् जुइगु तनाव ख: । थ्व हे क्षेत्रय् दकलय् अप्व: स्मरण तन्तुत च्वनी ।

मनूया दिमागं गथे ज्या याइ धका: अध्ययन यायेत छ्य:गु न्हूगु प्रविधि फन्क्सनल म्याग्नेटिक रेजोनान्स इमेजिङ पाखें पीडायात दिमागं गुकथं प्रशोधन याइ धका सिइकेगु आधार बिकास जूगु दु । पीडाया सुचं बिइगु स्नायू (ए-डेल्टा फाइवर) पाखें थालामस व कर्टेक्स क्षेत्रयात सक्रिय याना बिइ । थालामसय् तुरुन्त प्रतिक्रिया बिइमागु सुचं प्रशोधन जुइ धा:सा कर्टेक्स क्षेत्रय् दुग्यंक बिचा:यायेमा:गु सुचं प्रशोधन जुइ । थ्व सुचं प्रशोधन यायेत हिपोक्याम्पसया ग्वहालि मदयेक मगा: । तर यदि हिपोक्याम्पस क्षेत्र तनावया दवाबय् लानाच्वन धा:सा स्मरण जुइमा:गु सुचं त कर्टेक्सयात बिइमखु । अले व दिमागं पिडाया सुचंयात कया दुग्यंक विचा: नं याइमखु । अर्थात, स्वस्थ दिमागं पीडायात गुकथं थुइकिइ, कोलाहल व प्रदुषणया प्रभावय् लाना अस्वस्थ व अपांग जूगु दिमागं व हे कथं थुइकिइ मखु ।

पिडाया प्रतिक्रिया कथं दिमागया तन्तुइ पिहाँ वयेमा:गु इन्डोर्फिन धयागु रसायन ख: । कर्टेक्स क्षेत्र व हिपोक्याम्पस क्षेत्रया तालमेल स्यना दिमागं दुग्यंक विचा: मया:सा नं थालामस क्षेत्रया थ:गु हे पहलं ज्या याना च्वनी । थालामस सक्रिय जुइगुया मतलब इन्डोक्राइन सिस्टम सक्रिय जुइगु ख: । व इन्डोक्राइन सिस्टमया पिट्यूटरी सक्रिय जुल कि इन्डोर्फिन पिहाँ वइ । दिमागं इन्डोर्फिन गुलि गुलि यक्व पिकाल मनुखं उलि उलि हे पीडा ल्व:मंका छ्वया मोज मस्ति व मज्जाय् जक ध्यान तया हइ ।

अर्थात, नेवा:त  भ्वय् नये दयेवं गा:,  म्ये हालेगु व प्याखँ हुला रहरबहर याये दयेवं गा:, जात्राय् तिं तिं न्हुइ दयेवं गा:,  ल्हातिइ निग: प्यंग: धिबा लायेवं गा:, प्यम्ह मनू नं लापा थाना स्वाँमा छमा: क्वखायेक सम्मान फये दयेवं गा:, - थ्व दक्वं प्रवृत्तिया ल्यूने दिमागया इन्डोक्राइन सिस्टम अति सक्रिय जुया पिहावइगु  इन्डोर्फिन रसायनया कारनं जुयाच्वन खनी सा । अथे हे, नेवा:तसें दुग्यंक विचा: मया, स्या:चा: वास्ता मया, न्हाप गथे जुल आ: गथे जुल धका वास्ता मयाइगु धयागु दिमागया हिपोक्याम्पस क्षेत्रं यायेमा:गु ज्या मयाइगु जुया: खनी सा ।

छु जुल कि थथे जुइगु ले सा? च्वय् नं धाये धुन, कोलाहल व वायू प्रदुषण छगू कारण ख: धका बैज्ञानिक तसें पत्ता लगेया:गु दु । मेमेगु नं कारण दये फु । बैज्ञानिकतसें यागु अध्ययन कथं ब्यस्त लँ सिथय् २०० मिटर दुने च्वनीपिं मनूतय्त थथे मानसिक अपांगताया लक्षण मेपिं साधारण मनूसिबे ७०% अप्व: खने दु । लँ स्वया ३०० मिटर तापाक्क च्वनीपिन्त धा:सा तस्कं हे कम जक मानसिक अपांगताया लक्षण खने दु । मुख्य याना ब्यस्त लँ लिक्क लिक्कसं कोलाहल प्रदुषण व वायू प्रदुषण तस्कं अप्व: जुइगुलिं थजा:गु ल्वय् जुइगु ख: ।  थजागु ल्वय् या उपचार यायेत नं तस्कं थाकु । उपचार या असर सिइ दयेत १८ ला तक बिइगु खनेदत । अर्थात, वास: या उपचारं थौं या कन्हय् असर क्यनी मखु ।

बेलायतया प्रदुषण नाप स्वनिग:या प्रदुषण तुलना याये बह मजू । बेलायतय् यूरो स्टान्डर्ड कथं प्रदुषण म्हो जुइगु मोटर चलेयाइ धा:सा स्वनिगलय् ४० दँ पुलांगु मोटर नं मज्जां चले जुयाच्वंगु दु । स्वनिग:या प्रदुषित फय् पिहाँ वने मफैगु भू धरातलं याना थ्व समस्या अझ हे विकराल स्थीति दु । अथे जुया बेलायतया लँ सिथय् २०० मिटर गुलि प्रदुषित जू, नेवा:त च्वनीगु स्वनिग: दक्वं व सिबे नं अप्व: प्रदुषित जुइधुंकल धयागु जिगु अनुमान दु ।

अथे जुया जिं आ: थुल, स्वनिग:या नेवा:तय् समस्याय् छाय् नेवा:तय् हे च्यूता: म्हो जुल,  छाय् नेवा:त मानसिक अपांग जुल, छाय् थ:पिनिगु वर्तमान व भविष्यया चिन्ता कया दुग्यंक विचा: यायेगु सिबे नं भ्वय् नया: जात्रा न्यायेका रहरबहर याना जुइ दयेवं गा: ।

थुलि जक मखु, स्वनिगलय् थी थी बाबाजि पिनिगु धामय् भीड छाय् मुनिगु धयागु नं आ: थुइके अ:पुल । मानसिक अपांग जुल कि अथे हे जुइगु ख: । ज्याकुथिइ भ्रस्टाचारयात सामान्य कथं छाय् काइ धका: नं थुल । व नं मानसिक अपांगताया हुनिं हे ख: । यक्व यक्व हे समस्या व प्रवृत्तित थथे हे मानसिक अपांगता नाप स्वापु दयाच्वने धुंकल । अथे जुया ह्यूपा:या चेतना बिइगु ज्या झन झन थाकुया वन । अले थ्व दक्वं समस्या कोलाहल व बायू प्रदुषण नाप दु । कोलाहल व बायू प्रदुषणया सम्बन्ध आप्रवासी चाप नाप दु ।

आ: मानसिक अपांगताया थ्व महामारीयात चिइका: मछ्वयेकं चेतना चेतना धका जक हालां जिइ मखुत, एकता एकता धका जक हालां नं जिइ मखुत । नेवा: झी नेवा: हे जुइ धका: नारा बिया जक नं जिइ मखुत । आप्रवासि चाप म्हो मयायेकं मेगु न्ह्यागु हे या:सां नं जिइ मखुत । खँ थुइका दिसँ, मुसुकाया दिसँ । सुभाय्