झीगु नेवा:भाय् यात ''नेपालभास'' धायेगु कि ''नेपालभाषा''?

झीगु नेवा:भाय् यात ''नेपालभास'' धायेगु कि ''नेपालभाषा''?

 डा. रोशन श्रेष्ठ,  अमेरिका

झी मचाबलय नेवा:भासं आख: ब्वने च्वये मखंपिं पुस्ता ख:। ब्वनेकुथिइ 'अनिवार्य नेपाली भाषा'या नामय् खसभाय् झिदँ, संस्कृत भाय् निदँ, अंग्रेजि भाय् ७ दँ ब्वनातयापिं पुस्ता ख:। मांभाय््या च्यूता: दइव:लिसे 'मातृभाषामा शिक्षा लिन पाउने अधिकार चाहियो ।' धका झीगु पुस्तां धाये सया वल । अथे हे 'मेरो मातृभाषा नेपालभाषा हो ।' नं धाये सया वल । थथे याना 'नेपालभाषा' खँग्व: नाप परिचित जूपिं झीगु पुस्तां वहेकथं त:दँ तक 'नेपालभाषा' नां तया झीगु नेवा:भाय् यात छ्यलेगु, ब्वनेगु, च्वयेगु बानी जुया च्वन।  

'नेपा: देय् या नेवा: झी' धका खँ जुइबलय उथें उथें च्वंगु थ्व निगू खँग्व:'नेवा:' व 'नेपा:' या दथुइ छु संम्बन्ध दु थें धका मतिइ वनीगु जुयावल ।  लिपा लिङ्ग्वल इभोलुशन प्रक्रिया थुया व:लिसे 

नेपा: = नेपाल‍ = नेवाल = नेवा: 

जूगुलिं नेपा: व नेवा: सिनोनिम कथं थुइके ज्यू धका थुया वल । अथे हे नेवा:भाय् व नेपालभाषा नं छगू हे ख: धका थुल ।

अनं लिपा भाय् लचं थुया व:लिसे य् (य बाग:)या महत्व थुया वल । य बागलं सुलाच्वंगु आख:ज्वनाच्वनीगु व बिभक्ति छ्यलीबलय सुलाच्वनीगु आख:पिज्वइगु नं थुयावल । थथे सुलाच्वनीगु आख:त पिज्वयेकल धा:सा पुलांगु ह्रस्वमय नेवा:भाय््या स्वरुप पिज्वइगु नं सियावल । थथे सिया व:लिसे पुलांगु पुलांगु थ्यासफूत नं अ:पुक थुयावल । थ्यासफुतिइ च्वयातइगु बाखँ त ब्वने कने बलय् लस वइगु जुयावल ।

थौंकन्हय्् लिफुति, य बाग:, दीर्घ आख: आदि छ्यला दीर्घमय जुयाच्वंगु खँग्व:यात ज्यलावंगु आख: तना, पिज्वयेक ह्रस्वमय याये नं ज्यू । अथे यायेबलय छ्यलाबुलाय वइच्वंगु नेवा:भाय् यात नेवालभास धायेमालीगु जुयाच्वन । तर खसभाय््या बोलबाला दुगु सरकारं 'नेवारी' धका नां बियात:गुयात हिइका 'नेपालभाषा' धायेकेगु आन्दोलन प्रभावशाली जुयाच्वंगु व सकसिनं 'नेपालभाषा'हे छ्यलाच्वंगु जुया व इलय  'नेवालभास' धायेगु खँ पिहाँ मवल । 'नेवालभास'धका गनं छ्यलाबुलाय् मव:गु जुया नं व खँग्व: असान्दर्भिक जू वन । बरु 'नेवाल=नेपाल' जूगुलिं 'नेपालभास' धायेगु उत्तम जुइ धका, अनं निसें 'नेपालभास' खँग्वलं जित: साला यंकल । तर जि सक्रिय च्वमि मखुगु जुया तदँतक थथे 'नेपालभास' च्वयेमा:गु जिगु बिचा: चर्चापरिचर्चाय् मवल । ताकतुक न्वचु बिइथाय्, नेवा:त मुना खँल्हाबल्हा जुइथाय् जक थ्व खँ पिज्वइगु जुया च्वन । छुं ई न्ह्य:निसें फेसबुकय् थ:गु नुग:खँ नेपालभासं च्वयेगु याना ह:लिसे जक जिं ल्ययागु खँग्व: 'नेपालभास' छ्यलाबुलाय खनेदैवल । मेमेपिन्सं नं नेपालभाषा मछ्यसें थथे नेपालभास, नेपालभासा, नेपालभाशा आदि छ्यलादीगु नं खनावल । जि धा:सा 'नेपालभास' जक छ्यलेगु याना ।

झीगु भाय् या आधिकारीक नां 'नेपालभाषा' हे जुइमा 'मेपालभास' च्वये मजिल धका पासा+किजा सुवासं टिप्पणी यायेवं थ्व खँय् तर्क वितर्क जुया वल । शायद न्हापा नं मे मे थासय् तर्क वितर्क जुइ धुंकुगु जुइ । जिं धा:सा नकतिनि नकतिनि जक थ्व सम्बन्धय् थी थी विचा:त न्यनेगु ह्व:ता चू ला:गु ख: । झीगु नेवा:भाय््यात 'नेपालभाषा' धायेगु कि 'नेपालभास' धायेगु धका ब:चा हाक: खँ तयाबलय स्पष्ट मजूवंगु खना थन भतिचा त:हाक याना जिगु नुग:खँ तइच्वना ।

आ:तक या जिगु विचारय् 'नेपालभास' च्वयेगु हे पायछि ख: धैगु दु । छाय् धा:सा...

(१)  'भाषा' Language धायेगु मू नेवा: खँग्व: 'भाय्' ख: । आधिकारीक नामय् मू खँग्व: 'भाय्', 'भास' दइगु तस्कं बाँला । जोङकुओयुएन, निहोन्गो, हान्गुगोरो आदि मेमेगु भाय््यात इमिगु हे भासं ब्यूगु नां स्वत धा:सा इमिसं छ्यलात:गु युएन,गो,ओरो ब्व: धाइगु इमिगु भासं 'भाय्' (language) धाइगु मू खँग्व:या रुप ख: । 'नेवा:भाय्' नं अथे हे मू नेवा: खँग्व: 'भाय् = भास' नाप ज्व:लाना वइबलय नेपालभास हे पायछि खने दु । 

(२) नेपालभासय् त:ताजि डायलेक्ट दु । डायलेक्ट झीगु सम्पदा ख: । डायलेक्टया संरक्षण यायेफुसा झीसं नेवा:समाजया डाइभर्सिटि व क्रियटिभिटिया संरक्षण याये फै । तर डायलेक्टया संरक्षण यासें भास-एकरुपता गथे कायम यायेगु  धैगु चुनौति झीके दु । एकरुपताया नामय् डायलेक्टयात स्याना छ्वयेगु ज्या जू वने य:, विवाद ब्वलने य: । थथे मजुइक झीगु भासय् एकरुपता हयेगु ख:सा भाय् लचंयात आधार कायगु व पुलांगु ह्रस्वमय नेवा:भाय््यात मूभाय््कथं कया सुधार याना वन धासा यक्व विवाद वइमखु । 'भाषा'या छ्यलाबुला झीगु भासय् मदु, भाय् लचनय् नं दुमथ्या: । भाय् लचं हाचां मगाकुसें नां तयेबलय 'नेपालभास' व 'नेवा:भाय्' या स्वापू क्यनेत तस्कं अ:पु ।

(३) 'नेपालभाषा'लय् दुथ्यागु 'भाषा' ब्व: संस्कृत पाखेँ व:गु खँग्व: कथं थुइका च्वना, तर 'नेपाल' खँग्व: संस्कृत खँग्व: मखु । संस्कृतय गनं नं छ्यलाबुलाय मव:गु 'नेपाल' खँग्व:यात झीगु हे मौलिक खँग्व: कथं कायेमा:। झीगु मौलिक खँग्व: 'नेपाल'यात संस्कृत खँग्व: 'भाषा'नाप होना 'नेपालभाषा' दयेका तल । थ्व खँग्व:यात झीगु भाय््या आधिकारीक दावि यायेगु सिवे झीगु मौलिक खँग्व: थें जुइधुंकुगु 'भाय्' या मुलरुप 'भास' यात हे 'नेपाल' नापं होना 'नेपालभास' यायेगु तस्कं पायछि जुइ ।

(४) संस्कृतपाखें झीगु भासय् आयात जुयाच्वंगु यक्व खँग्व:त दु । अथे आयात जूगु खँग्व: यदि झीसं मौलिक संस्कृत स्वरुपयात मस्यंकुसें नाला:काल कि तत्सम धाइ । 'भाषा' तत्सम खँग्व: ख: ।  मौलिक स्वरुप हिलावना झीगु थ:गु पहकथं छ्यला हल कि तत्भव धाइ । 'भास' तत्भव खँग्व: ख: । तत्भव खँग्व:या अस्तित्त्व दयेधुनेवं तत्सम खँग्व:यात आयात याइगु भासं त्व:ता यंकी । मेमेगु भासय् नं अथे हे जुइगु ख: । तत्भव व तत्सम निगुलिं पायछि जूइगु अवस्थाय् नं तत्भव छ्यलाबुलाय अप्व: जुइ । गथेकि 'केरा' थ्व तत्भव खँग्व: ख:, थुकिंया तत्सम 'कदली' ख: । झीसं 'कदली' छ्यलीमखु, 'केरा' हे छ्यली ।  'नेपालभास' तत्भव दुथ्यागु नां जुल, व नां दयेधुंका तत्सम दुथ्या:गु नां 'नेपालभाषा'यात कयेच्याना च्वनेम्वा:। 

(५) तत्भव 'भास' खँग्व: रुपान्तरित जुया 'भाय्' जुल । थ्व निगूगु स्टेजया रुपान्तरण ख: । थथे रुपान्तरीत जुया वंगु खँग्वलय् बिभक्ति छ्यलेबलय मुलरुप हाकनं पिज्वइ । थथे मुलरुप पिज्वइगु पक्ष नेपालभासया छगू बाँला:गु पक्ष ख: । खँग्व:या मुलरुपया जानकारी मन्त कि बिभक्ति छ्यलीबलय लाक्वपाक्व जू वने य: । लाक्वपाक्व खँग्व: छ्यलात:गु छगू दसू बिइ - 'झीगु भाय् बचे यायेमा: भाय््खं झी नेवा:या संस्कृति बचे जुइ' - थ्व छम्ह नेवा:न्ह्यलुवा:या न्वचु ख: । वयकलं 'भाय् खं' धका अशुद्ध रुप छ्यलादिल । व समस्या धैगु वयकलं रुपान्तरीत खँग्व: 'भाय्' या मुलरुप खँग्व: 'भास' ख: धका मस्यूगु ख:। स्यूसा वयकलं 'भाय् खं' मधासे 'भासं' धयादीइ जुइ । भाय् लचं कथं भासं धायेमा:धका मस्यूतले, अथवा बानी मजूतले वयक:यात 'भाय् खं' धायेगु हे पाय््छि धैगु मतिइ वनाच्वनी । अथे मजुइकेत मुलरुपया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु खँग्व: 'नेपालभास' खँग्वलं नं ग्वहालि याइ ।

(६) लिङ्ग्वल इभोलुशन हरेक भासय् दु, झीगु भासय् व इभोलुसनया प्याटर्न थुइके अ:पु । थ्व छगू नं झीगु भाय् या विशेषता हे जुल । गथे कि, 'खय् भाय् ' धैगु रुपान्तरीत खँग्व: मुलरुपय्  'खसभास' ख: । झीसं थ्व खँ थुया हे खय् भाय््यात 'नेपाली' धायेमते 'खसभाषा' धा धका धायेफत । मथूगु जूसा थ्व खँय् झी इपिं नाप तेकातेक याना बहस याये फै ला? झीगु भासय् दुसुनाच्वंगु मुलरुपया आधार कया झीसं यक्व यक्व हे खँ थुइका कया हये फै च्वंगु दु । अथे जूगुलिं मुलरुप छ्यला च्वयेबलय छुं नं स्यनीमखु । बरु मुलरुप मछ्यलेगु यातकि खँग्वलय् हे विकृति वइ । थ्व खँ दसू खँग्व: 'म्ह्याय्' 'म्ह्याच' नाप नं ज्व:ला:। 'म्ह्याच' छ्यलिपिं ज्याथ: नेवा:त छम्ह निम्ह जिमिगु त्वालय् बाकि दनि, तंगु मदुनि । तर मुलरुपया खँग्व:नाप परिचित मजूपिन्त 'म्ह्याच'या छ्यलाबुला जुइबलय् भतिचा गय् थें गय् थें जुइगु जक ख:। नेवा: डायलेक्टयात संरक्षण याना यंकेगु ख:सा थज्यागु भाय् लचं कथं पायछि जूगु  मुल स्वरुपयात छ्यलाबुलाय् हयेगु झन उत्तम जुइफु । ''म्ह्याय्''यात बिभक्ति छ्यलेबलय ''म्ह्याचं'' जुइमा:गु ख: । तर थौंकन्हय् यक्वथासय ''म्ह्याय््लं'', ''म्ह्याय् नं'', ''म्ह्याय् खं'' आदि विकृत खँग्व: छ्यली । मुलरुपयात वास्ता मयात कि रुपान्तरीत रुपपाखें थथे खँग्व: विकृत जुया वने य: धइगु थ्व नं दसु जुल । थथे जुया वन कि नेवा:भाय् या स्वरुप झन स्यना वनी ।

(७) नेवा:खँग्वलय 'ष'आख: अपाय् च्व खनेमदु। अज्यागु 'ष'आख: तया आधिकारीक नां छुइबलय थप न्ह्यस: व कन्फ्यूजन वइ । जि थ:हे नं त:दँ तक छाय 'नेपालभाषा' च्वयेगु यानातल धका मथूम्ह ख: धका च्वये हे न्ह्यथने धुन ।

(८) नेवा:भाय् यात ''नेपालभाषा'' हे छ्यले नु मेगु कथं ''नेपालभास'' मच्वयेनु धका धायेबलय झीसं बिभक्ति गथे छ्यलेगुले? गथे कि,

''नेपालभासं'' च्वयेगु कि ''नेपालभाषां'' च्वयेगु?

''नेपालभासय्'' च्वयेगु कि ''नेपालभाषाय्'' च्वयेगु?

''नेपालभाषां'' धका च्वइयंकल कि भाय््लचंयात थुइकेबलय हाकनं अलमल जुइ फु । 'भाय्' या 'य्' (य बाग:) नाप सुलाच्वंगु आख: छु छु ख: धका धायेबलय अन 'ष' नं स्वाना वइगु जुल । 'य्' हिला 'ष' जुइगु मेगु दसु गनं दु ला? ष आख: भाय् लचनय् गन गन दुथ्या:?

(९) ''ष''या छ्यलाबुला नेपालभासय् मे मेथासय् गन गुकथं जुइच्वंगु दु? थ्व नं न्ह्यस: दं वइ । जिं खनागु पुलांगु नेवा:च्वसाय् (ने.सं ८००,८५० पाखे च्वतात:गु जुइमा:) 'ष'यात 'ख' धायेमा:गु थासय् छ्यलात:गु दु । गथेकि ''खापा'' यात ''षापा''; ''खंका:'' यात ''षनकाव''.. आदि । पुलांगु अभिलेखय 'र+व' स्वाना 'ख' च्वयेगु थासय् 'प'या प्वा: फाया 'ष' च्वयात:गु यक्व लुइकेफु । व कथं स्वतकि हाकनं नेपालभाषाया उच्चारण नेपालभाखा जूइगु कि छु धैगु अलमल नं पिहाँ वयेफु । षस पिनिगु भाका षसभाषा (खसभाखा), नेपा:गा:या भाकायात नेपालभाषा (नेपालभाखा) जुया थ्व नां जू व:गु धैगु बिश्लेषण पिहाँ वइगु अवस्था नं जुल । 

(१०) छता छु झीसं थू धा:सा 'नेपालभाषा' धैगु खँग्व: संस्कृतं व:गु तत्सम खँग्व: मखु । 'भाषा' व:गु जुइफु, तर 'नेपाल' झीगु थ:गु हे ख: । व हिसावं 'नेपालभाषा' वर्णशंकर थें खने दु । 'नेपालभास' खँग्वलय झीसं झीगु थाय् या नां नाप झीगु हे मुलरुप भास (तत्भवयात थ:गु हे माने याइ) खँग्व: दुथ्यागुलिं झन वेश हे जुल, झीगु हे मौलिक जुल ।

(११) पुलांगु अभिलेखय् च्वयात:गु, कियात:गु आख:ग्व:या आधारय् भाय््लचं परिभाषित यायेगु वा आधिकारिक क्व:छिगु कुत:यायेत हथाय् चायेमज्यू । अभिलेख छगू बल्लागु आधार जुइफु, तर अन्तिम वा न्ह्याबलें पायछि जुइगु आधार मखु । अभिलेखय् दुथ्याना च्वनीगु थी थी कोलोकल खँग्व: व अलंङकारं व ई या जानकारी बिइ । उकेंया आधारय् भाय् लचंया नियम त थुइकेत दयेकेत ग्वहालि जुइ फु, तर अभिलेखया आधार कया आधिकारिक खँग्व: हे क्वछिगु ख:सा मेमेगु यक्व खँग्व: नं अथे हे क्व:छिना यंकेमाली । न्यातका मखु ङातका छ्यलाबुलाय् हयेमाला वनी । 'जुल'यात 'जुरो' धायेमाला वनी । खसभाय नं देषन्या सुनन्या धका च्वया वनेमाली । अथे सम्भव मदु । तर छु खँग्व: मुलरुप ख:, छु खँग्व: हिलावंगु रुप ख:, छु खँग्व: भाय््लचं कथं पायछि जुइ धका क्व:छिइत अभिलेखं यक्व ग्वहालि याइ ।

जिं च्वये नं धया, नेवा:भाय् यात नेवालभास च्वयेगु कि नेपालभास च्वयेगु कि नेपालभाषा च्वयेगु कि धैगु थी थी तर्कवितर्क मनय जुइधुंका लिपा जक 'नेपालभास' पाय् छि ख: धका जिं क्वछिनागु ख: । जिगु मनय् या तर्कवितर्कय जिं 'वं अथे धाल, थ्वं अथे च्वल' धैगु आधार कयागु मदु । इतिहासय् सकसिनं हे धैथें 'नेपालभाषा' हे छ्यलात:गु खने दु, तर 'नेपालभाषा' छ्यलेगु गुलि पायछि धका न्ह्यस: न्यनात:गु गनं मदु । सकसिनं व हे खुरुखुरु छ्यलाच्वन । जित: व पायछि मताल, थ:गु हे सुरं 'नेपालभास' छ्यला, 'नेपालभाषा' पायछि कि 'नेपालभास' धका न्ह्यस: नं मन्यना । तर आ: विवाद वये धुंकुगुलिं जिगु न्ह्यस: दु 'नेपालभाषा' धात्थें आधिकारीक नां यायेत पायछि ख:ला?