नेपाल भाषा : छगु अध्ययन
दामोदर प्रसाद प्रधान, बिक्रमशिल महाविहार, थम्बही, यें, नेपाल मण्डल ।
आदिम काल निस्यें स्वोनिगले (नेपाल मण्डल) च्वोंपिं आदिबासी पिन्त नेवा: धायेगु, स्वोनिग: यात नेपा: (नेपाल मण्डल), अल्ये नेपा:मि तयेसं ल्हाईगु भाय् यात नेपाल भाषा धायेगु चलन जुयाचोंगु ख:। स्वोनिग: पिन्यें वया: थन बसोबास यायेधूस्येंलि सकल्यें नेवालिस्यें विलिन जुया नेवा: संस्कृति अङ्गीकार याना:, नेवा: तयेसं ल्हाईगु भाय् नेपाल भाषा ल्हाना नेवा:ह्ये जुगू जुल् ! दोलंद्वो दन् (हजार बर्ष मयाक्क) लिपा आवोया: नेवा: धायेगुह्ये छ्गु जात धका: छुट्टय् याय थाकुगु जुल ! नेवा: धाईबले नेपा:गाले (स्वोनिगले/नेपाल मण्डल) विभिन्न थासं वोया बसोबास यापिं सकल जात जाति पिनिगु समुहया प्रतिनिधित्वो धाह्येमा ! थथ्ये जुगुजुयांली मेमेगु जातिया छम्ह मनुयात कया: अध्ययन यात धा:सा उगु जातिया संपूर्ण खंत: पायेछी जुवोई धा:सा छम्ह नेवा: यात कया: अध्ययन यायेओं सकल नेवा: तयेगु रितिथिति सकतां मिलये मजु:! थुगु हिसाबन स्वोयबले नेवा: धाईगुह्ये छ्गु जाति मखुस्यें विभिन्न जनजातिया मंक्का खल: (समुह) धका: धाह्येमा:! १
लिच्छवी कालया शिलालेख अध्ययन याय् बले गनं संस्कृत भाषासा गनं नेपाल भाषा ल्वाकछ्याना: संस्कृत भाषानं च्वयात:गु खन्ह्येदु ! न्हापांनिस्यें नेपा:लय् संस्कृत राजभाषा जुया च्वोंन । अयेसां नेपा:मि तयेगु बोलिचालिया भाय् धासा नेपाल भाषा हे छ्यला ओयाच्वोंगु ख:! लिपा नेवा: तयेसं संस्कृत भाय् या अध्ययन बांलाक्क मयागुजुया नितीं सुद्ध संस्कृत मखुसें उगु ई:या बोलीचालीया भाय् (नेपाल भाषा) या खंग्वो: ल्वाकछ्याना: संस्कृत च्वोयाच्वोंगु जुल ! (ठुक्येयात: Newari Hybrid Sanskrit धायेगु या:!) लिच्छवी कालया शिलालेख अध्ययन यायाबले आपाह्ये थासय नेपाल भाषानं छ्येला त:गु खन्ह्येदु । लिपि धा:सा काल पत्तिकं फरक फरक, गनं पचिमोल, भुजिंमोल, गोलमोल, गुप्ताक्षरी, क्वेंयमोल सा गनं प्रचलित लिपि नं छ्यला त:गु खन्ह्येदु !
बंगालया जुजु मणिपाल देवया शासनकालय (ने.सं. १४०/ ई.सं.१०२०) संस्कृत भाषानं च्वयातगु प्रज्ञापारमिता सफू आतक्क लुयाव:गु दक्कसिबय पुलांगु रन्जना लिपी यागु हस्तलिखित ग्रन्थ ख:! २ रन्जना लिपिया विकाश नेपाल मण्डललय ने..सं.१४० न्ह्यव जुगु खन्ह्येमदु, रन्जना लिपिनं नेपाल भाषा च्वोयेगु ज्या ने.सं.१४० लिपा जुगु खन्ह्येदु। थुगु हिसाबं स्वोयेबले रन्जना लिपिया उद्गमस्थल बंगाल जुईमाल, छायधा:सा नेपाल मण्डललय रन्जना लिपिया बिकाश ई.सं. १२०० लिपा जक्क सिईदु! ३
यल रुद्रवर्ण महाविहारे (उकु बहाल) दुगु ने. सं. २३५ (ई.सं १११५) न्ह्यथनात:गु ताड-पत्रले संस्कृत व नेपाल भाषानं च्वयात:गु जमिनया ईक्षा पत्र यातःह्ये आतक्क लुगु पुलांगु नेपाल भाषा या अभिलेख खट्न काह्येमा ! ४
हिन्दुस्ताने मुस्मातयेगु सत्ता बल्लाना वया: बंगालया पाल जुजुपिंत लडाईले वुकाली उगु बखतया नांजा:गु नालन्दा विश्वोविद्यालय ध्वोस्ट जुईक स्यंकाब्युगु व बौद्ध विद्वान पिन्त कसा: बिया जबर्जस्ति मुस्मा धर्म मानयेयाकूगु जुगुजुया बौद्ध विद्वानपिं नेपा: व उत्तर भारत पाखे शरण का:वगु जुया ह्ये ने. सं. ३२० (ई.सं.१२००) लिपा नेपालय् बज्रयान व तन्त्रयान लिस्यें रन्जना लिपिं बौद्ध धर्म ग्रन्थ च्वयेगु व ल्हायगू ज्याजुथेन्तु नेपाल भाषा व साहित्यया विकास जुगु सीइदु !
ने.सं.२३९ ऊल्लेख दुगु साँखु बज्रयोगिनी दे:ग या च्वय् च्वोंगु चुकय दुगु ल्हवं या थामय् कियातगु अभिलेख नेपाल भाषाया दक्कसिबय पुलांगु नेपाल भाषा या अभिलेख ख:। ५
ईतिहास अध्ययन यायेबले ने.सं. ४७० (ई.सं.१३५०) पाख्येह्ये नेपाल भाषा साहित्यया चलन वोगु सिईदु:! ६ संस्कृत भाषाँ च्वोयातगु सफूत नेपाल भाषानं हियेका तगुजुसाँ गोपाल राज बंसाबली (ने.सं.५०९/ ई.सं १३८९) नेपाल भाषानं च्वयातगु दकसिब्ये पुलांगु साहित्य धाह्येमा!७
नेवा: जुजुपिन्सं (जयस्थिति मल्ल, महेन्द्र मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल, कविन्द्र प्रताप मल्ल आदि) नेपाल भाषानं अनेक नाटक, महाकाव्य, म्ये, विविध च्वसुत: च्वोया बिज्यागु खन्ह्येदु:। ८
पृथ्बी नारायण शाह स्वोनिग् विजय याय न्ह्यवो (ई.सं. १७६८ / बि.सं १८२५) नेपाल भाषा (उबले नेवारी अथवा नेवा:भाय् धायेगु मय्या) ह्ये राजभाषा या रूपय चलन चल्तिया भाय् जुयाच्वोंगु सिई दु:। पृथ्बी नारायण शाहनं नेवा: तयेत गुली कसा: विल धाईगु खंत: आवोया सीइदया वोगुदु:! पृथ्बी नारायण शाह स्वोनिग् विजय याय धुंका क्रान्तिकारी देशभक्त नेवा: तयेसं शाह जुजुया विरोध यागुजुया २,५०० (निद्वोत्या) नेवा: तयेत (पृथ्बी नारायण शाह यागु शासन कालय) स्यागु खं न्ह्यथना तगु खन्ह्येदु:। ९ थथ्येन्तु किपुलिजुगु लडाँईले किपुमी तयेगु न्हाये ध्यङगु व मिस्तयेगु सरबत चागु न्ह्यथने वहजु:! इशाई धर्मावलम्बी नेवा: तयेतनं पृथ्बी नारायण शाह यागु शासन कालय देसं पितनाछ्वोगु ख:, थ्वो ई:पाखे देसं पितना छ्वोपिं नेवा:पिनी संततित: अझन् उत्तर भारतया चुहदी धागु थासये दनी ! थुगु हिसाबं स्वोयेबले नेवा: विद्वान पिन्त कसा: विऊगु व स्यागु जुयानितीं ३/४ पुस्ता यंक नेवा:त अन्धकार अथवा छुं नं खं ल्हाह्ये मफुगुजुल्:!
नालापानि या युद्ध लिपा बिलाईती इस्ट इन्डियन गवेर्मेंट लिस्ये सन्धि जुया यें ब्रिटिश राजदुताबास दयेधुन्का राजदुत (उगु वखतय रेसिडेन्ट धायेगुया) जुया झाम्ह कर्णेल किर्कपायत्रिकजुं ई.सं. १८११ सं पिकानादिगु नेपायागु बारेयागु वर्णन दुगू यात्रा वृतान्त - नियात्रा विदेशी विद्वान पाखें यागु न्हापांगु सफू धाह्येमा ! थुगु सफूति नेपाल भाषाया खंग्वो अंग्रेजी भाषान् माने च्वया ताहाकगु धलपौ दुथ्याका तगु थ्वोह्ये न्हापांगु सफूख:। १०
यक्को न्ह्यवो निश्यें ल्हासा ब्यापार न्ह्याना वोया च्वोंगु जुया ल्हास्सा पाखे झिगु सरकारी अड्डा दुगु व तिबेती सरकार लिस्ये जुईगु पत्राचार वो सन्धि आदि सकतां नेपाल भाषा छ्यला (प्रयोग जुया) ओयाच्वोंगु ख:। थथ्ये जुयाह्ये बिक्रम सम्बत १८३२ (ई.सं. १७७५) पाखे तिब्यत लिस्ये जुगु सन्धि नेपाल भाषानं जुगु ख:। रणबहादुर शाह व राजेन्द्र विक्रम शाह जुजुपिनिगु पालय् नं नेपाल भाषायात मान्यता बियातगु सिह्येदु।
विद्वान भाजु ब्रायन हजसजुनं (Brain B. Hodson in Nepal 1820-1843 A.D.) अनेक पुरातत्विक महत्व दुगु मुर्ति व ठ्या: सफू:त: नेपालं संकलन यानादिया युरोपया विश्वोविद्यालय व लाईब्रेरी थ्यंका दिल ! वयेकलं लुँयागु मसीन् च्वोया तगु (लुँ या आख दुगु) प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ युरोप यङ्का दिगुजुया नेपालय् महायान धर्म यागु अनेक ग्रंथत: दुगु खं प्रचार जुगु ख:l ११ नेवा: तयगु बारे दक्कले न्हापां अध्ययन याना दिम्ह भाजु ब्रायन हजसजुनं बिलायते १३३ दं न्ह्यो रोयल एशियाटिक सोसाइटी अफ ग्रेट ब्रिटेन एण्ड आयरल्याण्ड नाँ यागु संस्था निस्व:ना थका दिगु ख:।
कोट पर्ब लिपा जंगबहादुर राणा प्रधानमन्त्री या शासन काल व:याली (ई.सं. १८५०) गोर्खाली (उबल्ये चलन चल्तिया भाये पर्त्याभाय् - पर्वतीय भाषा) यात नेपाली धका राष्ट्रिय मान्यता बिया सरकारी ज्या:खं ले छ्येला यंकूस्येली नेपाल भाषा सरकारी दमन या सिकार जुगुख:। थन न्ह्यथने बहगु खं जंगबहादुर बिलाईत वोबल्ये सलामी कायेत नेपा: यागु राष्ट्रिय धून (म्ये) छु धका न्यँवले छुधाये छुधाये जुगुजुल, ऊबले सवारी नापं वोम्ह छम्ह्येस्याँ राजामतिया म्यें (उगु बखते चलय्जुया च्वोंगु म्यें) हाला सलामी कागु जुया च्वोंन । थुगु हिसाबं स्वोलधासा नेवा: लोकम्ये राजामति ह्ये नेपा:या न्हापांगु राष्ट्रिय गान अथवा राष्ट्रिय धून धाह्येमा !
ने.सं. ९९७ / ई.सं.१८७७ सं भाजु दायनियल राईतजुं नेवा: खंगो व नेपाल भाषाया म्ये दुथ्याका दक्सिब्ये न्हापां नेपा:यागु ईतिहास नां यागु सफू च्वोया दीइगुख:! १२
प्रधानमन्त्री विरशम्शेर यागु शासन कालय वया पुलांगु ठ्या:सफू: त: जम्मायाना ने.सं. १०२०/ई.सं.१९०० बिर लाईब्रेरी दयेकुगु जुल:! थुगु लाईब्रेरी बहुमुल्य ठ्या:सफू: (ल्हातं च्वयातगु ग्रंथत:) व थायेथासं संकलन यागु सफू:त ल्ह्येया कायेगु ज्या: (हाक्कन् सारयेयाना) जुगु ख:। लिपा अंग्रेज दुतावासं थुगु लाईब्रेरी दुगु ठ्या सफू:त विभिन्न लाईब्रेरी तयेत माग यागु अबस्थाये साफी यानात:गु न्हुगु सफूत: ल:ल्हागु खन्ह्येदु:। (ने.सं.९३२/ई.सं.१८१२ पाख्ये जुजु गृवान विक्रम यागु पालाय दुगु सफू यागु संकलन हनुमान ढोखा दरबारं जंगवाहादुर यागु थापाथली ल्ह्यया यन्का लिपा दरबार स्कुल दयेकेधुनकाली दरवार स्कुल यागु सफूत: व मेगु सफूत: जम्मा याना वीर लाईब्रेरी घन्टाघरलय स्थापना यागु ख:)
नेपाल भाषा दे:ग या प्यंग:थां
राणा शासन कालय् नेवा: तयेत दमन याना नेवा: तयेसं ल्हाईगु भाय् नेपाल भाषा सरकारी दमन जुगु बखतयनं माँ भाय् प्रेमी भाजु निष्ठानन्द बज्राचार्य, सिद्धिदास माहाजु, मास्टर जगत सुन्दर मल्ल व योगबिर सिं कंसाकार पिन्सं नेपाल भाषा या नितीं बिभिन्न क्षेत्र पाखें यानादिगु सेवा या कदर खट्न वोयेकपिंत नेपाल भाषाया प्यंग थां धका मानयेया:!
निष्ठानन्द बज्राचार्य (ने.सं.९७८-१०५५) नेपाल भाषा गद्य साहित्य या प्रतिनिधि
सिद्धिदास माहाजु (ने.सं.९८७ -१०५०) नेपाल भाषा पद्य साहित्य या प्रतिनिधि
मास्टर जगतसुन्दर मल्ल (१००२ -१०७२) नेपाल भाषा शैक्षिक क्षेत्रया प्रतिनिधि
योगबिर सिं कंसाकार (१००६ -१०६२) नेपाल भाषा सामाजिक जागृतिया प्रतिनिधि
धर्मादित्य धर्माचार्य (१०२२-१०८३) नेपाल भाषा पत्रिका या अग्रज
धर्मादित्य धर्माचार्यजुन् कलकत्तां "बुद्ध धर्म व नेपाल भाषा" नां यागु पत्रिका (ने.सं. १०४५-१०४८) पिकाना दिगुह्ये नेपाल भाषा यागु न्हापांगु पौ धाह्येमा !
भिक्षु महाप्रज्ञा (१०२१-१०९९) नेपालय् स्थविरवादी बौद्ध धर्मया संस्थापक
राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेर यागु शासन कालये वोया नेपाल भाषानं सफू च्वोया बौद्ध धर्म प्रचार यागु दोप्पं बिया ने.सं.१०६४ सं भिक्षु महाप्रज्ञा नापं प्यम्ह भिक्षुपिंत देसं पितना छ्वोगु ख:। भिक्षु महाप्रज्ञाजु सारनाथले धर्मोदय सभा नां यागु संस्था स्थापना याना नेपालभाषानं सफू:त: छापयेयायेगु ज्या: याना बिज्यात ! धर्मोदय सभा पाखें १०६५ सं पिदंगु धर्मोदय नेपाल भाषाया लियांल्यु पौ धायेमा !प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेर यागु शासन कालये वोया नेपाल भाषा यात पूर्णतया बन्देज यास्येली नेपाल भाषानं च्वोसुत: च्वयेगु ब्योंकेगु ज्या यात धासा जेल चलान तक्कनं यायेगु ज्याखं जूल्:, थ्वोह्ये झ्वोले भाये न्ह्या:कुमी भाजुपिं चित्तधर हृदय, फत्ते बाहादुर, धर्म रत्न यमी, सिद्दि चरण श्रेष्ठ पिन्त नेपाल भाषानं च्वोसुत: व सफू पिकाना प्रचार यात धका दोप्पं बिया जेलय् कुन्ये यंकुगुख:! (ई.सं. १९४०-१९४५)
प्रजातन्त्र वयन्हव (न्ह्वो) ने.सं.१०६५ सं चित्तधर हृदयजु नापं मेपिं नेपाल भाषा च्वोमी सकसिटं सरकार पाखें आममाफी विउगुजुया सकलें जेल मुक्त जुगु ख:! देसं पितना छ्वोपिं बौद्ध भिक्षु व नेपाल भाषा च्वोमिपिं सकसीत्न ने.सं.१०६६ सं आममाफी ब्युगु व नेपा: वयत फुकुवा जुल्:। थुगुह्ये ईलं निस्यें नेपाल भाषां सफू: छापय् यायेगु व प्रचार यायेदसाँ सरकारी जाँच पास यायेमागु जुल्:। (न्हुगु ब्यबस्था खटं नेपालभाषानं सफू:त पिकायेदसाँ सरकारी जांच पास मयायेकं छापये यायेमज्यु !)
नेपालभाषा परिषद व चित्तधर 'हृदय' लुमन्ती म्यूजियम
जेलय् ला:बल्येह्ये भाजु चित्तधर हृदयजूं सुगतशौरभ नां यागु महाकाब्य रचना याना दिगु ख:, लिपा वयेकया सकृयतां नेपाल भाषा परिषद नेपाल भाषा या उत्थान व भाषा न्ह्यलुवा (भाषा प्रेमी) पिन्त सहलह यायेगु व मद्दतया ऊद्येस्यं स्थापना जुगुख:। ओयेकलं थगु पुर्ख्यौली छें, थगु कृति व संकलने दुगु सफू, ल्हातं च्वोया तगु ठ्या:सफूत्: सकतां नेपालभाषा परिषद यात ल:ल्हाना दिया माँ भाय् या नितीं समर्पण याना दिगुख:! थन न्ह्यथन्ये बहगु खं नकतिनी जक्क (ने.सं. ११३३, बि.सं.२०७० आषाद २९ गते) भारतीय राजदुताबास या गुहालीं सच्छी व न्यय् दं (१५० वर्ष) मयाक्क पुलांगु थुगु छें दुरुस्त उथ्यें जुईक ल्होन्येगु (मर्मत) यायेगुज्या: जुगुदु !
च्वसापासा व आशा सफू: कुथि
नेपाल भाषा या नितीं थगु सम्पत्ति अर्पण यानादिम्ह भाजु प्रेम बहादुर कसा (कंसाकार) या योगदान लुमंक्ये वहजु:, वयेकया सकृयतां अमुल्यगु थ्यासफू: (हस्तलिखित ग्रंथत) तयगु संकलन व संरक्षण यानादिया आशा सफू कुथि स्थापना यानादिल । अले भाजु कसा:जूं नेपाल भाषा साहित्य यागु उत्थान व प्रकाशन यायेत् गुहाली यायेत च्वसापासा नां यागु संस्था २००६ साल पाख्ये कलकत्ता ले स्थापना यानादीइगुख:! प्रजातन्त्र लिपा ई. सं. १९५० सं च्वसा पासा स्वोनिगले दुथ्यागुख:। लसतां जागुखं थुगसी च्वसापासा थगुह्ये छेंसं दुथ्यंगु दु:! न्हुगु छें येंया भूरूंख्यलय ने.सं. ११३३ (बि.सं.२०७० जेष्ठ २५ गते) उद्घघाटन जुगुख:!
राणाकालया अन्त्य जुया प्रजातन्त्र वोस्येंली नेपाल भाषा पुनर्जागरण जुगु धायेमा, संयुक्त राष्ट्र संघले सदस्यता कायेत दरखास्त तगु बखतय नेपा: यागु लिपि देवनागरी हिन्दुस्थान लिसे ल्वा:त धका रन्जना लिपि नेपा:या लिपि धास्येंली सदस्यता बिउगुख:! थुखतन नेपाल भाषा या छगु उत्कृस्थगु रन्जना लिपि नेपा: देय् या राष्ट्रिय लिपि धका उल्लेख जुगु लसटाँ जागु खं ख:! (१४ डिसेम्बर १९५५)
रेडियोले न्हापालाक्क ने. सं. १०७१ (बि.सं.२००८) निस्यें नेपाल भाषानं समाचार ब्वोनेगु ज्या: जुगु खसा जुजु महेन्द्रया पालय् ओया (ब्रम्हुतयेगु सल्हा:ह पाखें) नेपाल भाषायात कोथिला रेडियोले समाचार मबोंकुगु ख:। ने.सं. १०८५ (बि.सं. २०२२) निस्यें रेडियो नेपालं नेपाल भाषा सं कार्यक्रम दुमथ्याकल, थुगु झ्वोले नेपाल भाषा या कार्यक्रम बन्द यायेदैमखु धका नेवा: तयेसं आवाज उथयेयागु सिलसिलाय जेल तक्कं यंकुगुजुल, थ्वोह्ये झ्वोलय् भिक्षु सुदर्शन यात खुलायंक जेल त:गुख:।
ने.सं. १०७७ निसें काठमान्डू मिनिस्पालितीया (उगु वखतय् नगरपालिका धायेगु मया:) ज्या:खं फुक्क धायेथें नेपाल भाषा छ्यला चलयेजुगु ख:, अले १०८१ निस्यें (पंचायेत वोस्येली) हाक्कन् सरकारं बन्देज लगयेयागुख:।
प्रजातन्त्र लिपा नेपालय् विदेशी पर्यटक दुथ्याठें अनेक देससं विद्वान भाजु मयेजुपिं नेपाल भाषा व संस्कृती अध्ययन यायेत झाया यक्को सफू: तन् न्ह्यब्योया दीगुदु:! थ्वो झोले स्विदिश विद्वान भाजु लिनहार्ड, बिलाईती प्रोफेसर गिल्नर, अमेरिकी प्रोफेसर लुईस, फ्रान्सेली बिद्वान डा. जेरार्ड टोफिन, फ्रेन्च प्राच्यवेत्ता (पूर्वीय संस्कृती व सभ्यता या बिशेसज्ञ- Indologist) सिल्भाँ लेभी व अनेक विद्वान पिनिगु नां लुमंके वह:जु ! व:येक पिनिगु देन या कदर न्ह्याक्को यासांगाई मखु, व:येक पिंसं नेपाल भाषा व संस्कृति यागु अध्ययन याना संसार भरि धायेथें प्रचार प्रसार यानादीगु ख:! विद्वान भाजु लिनहार्डजुं नेवारी गितिमन्जरी नां यागु सफू च्वयादिया पुलांगु नेवा: म्ये यागु अध्ययन् याना दि:गुख:! १३
नेवा:भाय् यात नेपालभाषा धका मान्यता बियेमाल धका नेवा: तयेसं न्हापाँ निस्यें माग यानावोया च्वोंगु जुया मन्त्री परिषद् या निर्णय खटं नेपा:सरकारं आओंली नेपाल भाषा धका प्रचार प्रसार यायेगु ऊज: मिति २०५२/५/२३ सं गोरखापत्र पाख्यें ब्युगु ख:!प्रजातन्त्र लिपा व पंचायत कालय व:याली यक्कोह्ये च्वोमी भाजु मयेजुपिं नेपाल भाषा ख्येलये खन्ह्ये दयावोल:!
भाषा अनुरागी भाय:न्ह्यलुवा पिनिगु कुतपाख्यें यक्कोह्ये शिरपा ल:ल्ह्यायेगु ज्या:झ्वो जुयावोया च्वोंगु दुसा त्रिभुवन विश्वोबिद्यालय यम. ये. (M.A.) तंगी तक्कन्न नेपाल भाषा (नेवा:भाये) ब्योंन्ये दत:!यें महानगर पालिका नं थगु लेटर पायेद रन्जना लिपिं दयेकुगु अल्ये नगरपालिका या ज्याखं नेपाल भाषा चलयेयायेगु निर्णय यागु जुया, सर्वोच्च अदालतं नेपाल भाषा सरकारी ज्याखंले छ्यले मदईगु निर्णय (२०५६ साल जेष्ठ १८ गते / १ जुन १९९९) यागुलिँ जेष्ठ १८ गते यात भाषिक अधिकार या हाकुगुदिं या रुपये न्यायेकेगु यानाओया च्वोंगुदु !
आ:वोया संचार व भाषिक अधिकार जनजातिया मौलिक हक: व अधिकार ख: धका संयुक्त राष्ट्र संघ या वडा-पत्रले उल्लेख जुगु जुया सकल जनजातिया भाषा यात भचा हक अधिकार नेपा: सरकार नं ब्युगु जुयानितीं शाह कालया अन्त्य जुस्येली भाषा अनुरागी व माँभाय् प्रेमी पिनिगु गुहाली याना नेपाल भाषा जक्क मखुस्यें मेमेगु भाय् नं सरकारी रेडियो ले कार्यक्रम दुथ्याकुगु दुसा थ:थ:पिन्संनं रेडियो टेलिभिजन संचालन यायेगु अधिकार दत:।
अथेजुसाँ देसय दुने दुपिं विभिन्न जनजातिया भाषिक अधिकार अझन् बियेमागु खं यात नेपा: सरकारन् छुं निर्णय मयागुजुया छगु हिसाबन् थौंकन्हे भाषिक आन्दोलन न्ह्याना वोया च्वोंगु खन्हेदु:! नेवा: तयेगु अथक प्रयासं न्हियान्हीस्सं माँ भाय् छ्यलेगु अल्ये साहित्य या न्हुगु व चलन चल्ती खतं अपुईक छ्यलीज्या: जुयाओया च्वोंगुदु:! नेवा: तयेगु उन्नती व प्रगतिया अनुकरण याना मेमेगु जन जातिया पलानं बुलुं न्ह्यानावोया च्वोगुदु:!
स्वोनिग पिन्ये नेपा: लागाय अल्ये नेवा: बाहुल्य दुगु हिन्दुस्थानया दार्जलिंग, सिक्किम व भुटान देसयनं नेवा: तयेसं ईमिथाय न्हना वोन्ये धुङ्कूगु भाये व संस्कृतिया पुनर्जागरण यायेगु ज्या: जुया ओयाच्वोंगु लसतां जागु खं ख:! सिक्किमय थौकन्ह्ये नेपाल भाषा यात प्रान्तीय भाय् या रुपये मान्यता बिया स्कुल व कलेजये ब्योंकेगु ज्या जुया च्वोंगुदु:!
नेपा: देसं पिन्ये विदेश च्वना च्वोंपिं नेवा: तयेगु सक्रियटाँ अनेक सामाजिक संस्थात: गथन जुगुदु:, लिस्यें नेवा: मस्तयेत माँ - भाय् स्यनेगु, नेवा: संस्कृति म्वाका तयेगुनितीं नेवा: नख:चख: हनेगु:, सभा सम्मेलन यायेगु, नेपाल भाषा साहित्यकार, भाषा न्ह्यलुवा पिन्त गुहाली यायेगु ज्या:खं जुयावया च्वोंगुदु:! नेपा: पिन्ये दक्सिबये न्हाप्लाक्क अमेरिकां (Dallas, Texas, USA) नेपाल भाषा नं रेडियो कार्यक्रम झिगु स: पिद्न्गु ख:, नेवा: विज्ञान (Newaa Vijnyan, The Journal of Newar Studies, Portland, U.S.A.) व लसकुस पौ (नेवा:अर्गनाईजेसन अमेरिका या दंय पौ), बिलाईटं मतिना स्वोला पौ व गुठि दंय पौ (पासा पुच: गुठि, विलाईट), न्हापाङ्न्गु नेपाल भाषा या TV प्रोग्राम अस्ट्रेलिया नं प्रशारण जुगु, आदि, ईत्यादी ।
सन्दर्भ ग्रन्थ सुची :-
1) Bista, Dor Bahadur, 1976 (1967) People of Nepal, Kathmandu: Ratna Pustak Bhandar, page 16
Locke, John K. ( SJ). 1980 Karunaamaya. Kathmandu: The research center for Nepal and Asian Studies. Tribhuwan University. He defined 'Newar' as: 'Newar' is not an ethnic term. but a cultural term, denoting the very rich and complex culture of the society of the Kathmandu Valley. A Newar has been defined as an inhabitant of the valley of Nepal who speaks Newari (Page 2)
2) Dr. Regmi, Dinesh Paleography in Nepali: Page 102Purlekhana Paricaya - Nepalese Paleography in Nepali
3) Dr. Regmi, Dinesh Chandra, VS 2048/1991 Purlekhana Paricaya - Nepalese Paleography in Nepali, page102
4) Kamal Prakash Malla
1990 Earliest Dated Document in Nepal Bhasha: The Palm Leaf from Uku Bahah N.S. 235/1114 AD, Kailas 16 (1-2): 15-261982 (उकुबाहा:या ताद्पत्र)
Classical Newari Literature: A Sketch, Kathmandu: Educationl Enterprise
An Inscription dated 293 Nepal Era in Nepal Bhasha, Published in Nepal Vol.20 (2) pp 31-4
5) Hans Jorgensen
1936A Dictionary of the Classical Newari,
1936; A Grammar of Classical Newari
6) धनबज्र बज्राचार्य व जगदीश रेग्मी अभीलेखिय सर्वेक्षण विवरण -१, त्रि.वि. नेपाल तथा एशियाली अध्ययन संस्थान
ESR - 1, An Earlist Newari Inscription - p. 3
7) Christopher I. Beckwith 2002Medival Tibeto-Burman Languages Page 4
8) Siegfried Lienhard with Colalaboration of Thakur Lal Manandhar 1988
Nepalese Manuscripts Part 1: Nevari and Sanskrit, Page XI (Introduction)
Tuladhar, Man Das, 1981 (Kashi Nath Tamot Editor)
Pulangu mya Muna (A collection of Old Songs in Nepalbhasa पुलांगु म्ये)
9) Nepal: Geschenk der Götter (Nepal Gifts of the Gods), by Hans-Georg Behr http://www.nepalisamachar.com/?p=9367http://newah.lefora.com/2010/01/11/the-fall-of-newah-kingdom/
10) Colonel Kirkpatrick (W.) 1811 (Reprint 1975)
An Account of the Kingdom of Nepaul, being the substance of observations made during a mission to that country in the year 1793 (Newari vocabulary on page 221- 249)
11) Hodson, B. H. 1874 (Reprint 1972)Essays on the Languages, Literature and Religion of Nepal and Tibet, Amsterdam, pp.120
12) Wright, Daniel (Ed.), 1877 (reprint 1958)
History of Nepal: With An Introductory Sketch of The Country and People Of Nepal.
Translated from Parbatiya by Munshi Shew Shunker Singh and Pandit Sri Gunanand.
(Newari vocabulary on page 300-305 and Newari songs on page 306)
13) Siegfried Lienhard 1974 (नेवारी - गीतिमंजरी)
Nevarigitimanjari: Religious and Secular Poetry of the Nevars of the Kathmandu Valley.
Stockholm Oriental Studies, vol.10 (Stockholm: Almqvist & Wiksell International, 1974)
लिधंसा सफू: :-
1) Acharya, Babu Ram 1953
Nepal Nevar ra Nevar Bhasa (Nepal, Newar and Newar Language in Nepali, published in Nepal Sanskritic Parishad Vol.1 No. 1: 1-16
2) Anderson, Mary, Festivals of Nepal
3) Bendall, C.
1883, Catalogue of the Buddhist Sanskrit Manuscripts in the Cambridge University Library,
1886, A Journey of Literary and Archaeological Research in Nepal and Northern India
1903, A History of Nepal and Surrounding Kingdoms (1000-1600)
Journal of the Asiatic Society of Bengal:LXXII 1903, pp. 1-32
4) Hodgson, Brain H.(1828) Asiatik Researches, 16, 409-449.
Notices of the languages. literature and religion of the Bauddhas of Nepal and Bhot.
5) Brown, Percy, 1912, Picturesque Nepal, London
6) Conrady. August (1891) Das Newari: Grammatik and Sprachproben. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG) 45, 1-35,
7) Chattopadhya, Khshitis Prasad 1980 (First Published 1923)
An Essay on the History of Newar Culture, Kathmandu (Journal of the Asiatic Society of Bengal New Series XIX, 1923 no.10 pp 465-560)
9) Doherty, Victor S. 1978
Notes on the Origins of the Newars of the Valley of Nepal (Himalayan Anthropology, The Hague)
10) Furer Haimendorf, Christoph Von 1956
Elements of Newar Social Structures, Journal of the Royal Anthropological Institute pp.15-38
11) Gellner, David N.
----- 1986 Language, Caste, Religion and Territory: Newar Identity Ancient and Modern Archives,
European Sociology 27:102-148,
----- 1992 Monk, Householder and Tantric Prist: Newar Buddhism and its Hierchy of Ritual
12) Giuseppe, Father, 1794 (1970) An Account of the Kingdom of Nepal, Asiatic Researches Vol. II, pp 241-253
13) Hamilton, F. 1819, An Account of the Kingdom of Nepal. Edinburgh, 1819
14) Hodson, Brian H.
1828, A Sketch of Buddhism Derived from the Boudha Scriptures of Nepal.
Translations of the Royal Asiatic Society, Vol. II: 222ff1874 (1971)
Essay on Language, Literature and Religion of Nepal and Tibet, Varanasi, Bharat Bharati
(originally published in London)
15) Hridaya, Chitadhar 1982Jhigu Sahitya (Our Literature झिगु साहित्य) in Nepal Bhasha,
Nepal Bhasha Parishad
16) Jorgensen, Hans
1936, A Dictionary of the Classical Newari, Copenhagen: Munksgaard
1941, A Grammar of the Classical Newari, Copenhagen: Munksgaard
17) Kansakar, Tej Ratna, 1997: 11-37
The Newar Language: A Profile (Newah Vijnana: A Journal of Newar Studies, Vol.1-1)
18) Landon, Perceval, 1928, Nepal. 2 vols. London
19) Levi, Sylvain, Paris, 1905-1908
Le Nepal. Etude historique d'un royaume hindou. 3 vols (Annales du Musee Guimet 17-19)
20) Malla, Kamal Prakash, 1981
Linguistic Archaeology of the Nepal Valley: A Preliminary Report, Kailash, VIII:I-2.5-23
21) Mitra, Rajendra Lal, 1882The Sanskrit Buddhist Literature of Nepal. (Calcutta reprint 1971)
22) Nepali. G. S. 1965.
The Newars: An Ethno-Sociological Study of a Himalayan community. Bombay:United Asia Publications
22) Oldfield, H. A., 1880 (1978) Sketches from Nipal, 2 vols. London
23) Shastri, Pandit Hari Prasad (Editor), 1894 The Vrihat Svayambhu Puranam (बृहत श्वोयम्भु पुराण) containing the traditions of the Svayambhu Kshetra in Nepal (Bibliotheca Indica, New Series 837 Calcutta)
24) Levi, Sylvain, 1905-08Le Nepal: Etude historique d’un royaume hindou. Paris. Vols 3 http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/kailash/pdf/kailash_03_01_01.pdf
25) Regmi, Jagadish Chandra, 1978
Newari Sanskriti ko Ruparekha (A Glimps of Newari Culture) Nepal Antiquary
26) Tamot, Kashi Nath N.S. 1097 (1977) N.S. 293 yaa Chagu Abhilekh (ने.सं.२९३ या छगु अभिलेख)
An inscription of N.S. 293, Nepala. 20:2. 31-34, Nepal Bhasha Parishad. (In Newari)
27) Von Furer-Haimendorf, C. 1956 Elements of Newar Social Structure,
Journal of Royal Archeological Society of Nepal 86 part 2:15-38
Jhigu Saa: First Nepal Bhasa Radio Program from Dallas, Texas, U.S.A.:-
http://www.youtube.com/watch?v=BZbIAPTi9iY
Guthi, Pasa Puchah Guthi, UK: - www.ppguk.org Laskus,
Newaa Organization of America: - www.newa.org
Matina, info.matina@yahoo.co.uk
The Journal of Newar Studies :- नेवा:विज्ञान http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/jns/pdf/JNS_01.pdf
Newar Buddhist Vihar in Portland, Oregon, U.S.A.
आदिम काल निस्यें स्वोनिगले (नेपाल मण्डल) च्वोंपिं आदिबासी पिन्त नेवा: धायेगु, स्वोनिग: यात नेपा: (नेपाल मण्डल), अल्ये नेपा:मि तयेसं ल्हाईगु भाय् यात नेपाल भाषा धायेगु चलन जुयाचोंगु ख:। स्वोनिग: पिन्यें वया: थन बसोबास यायेधूस्येंलि सकल्यें नेवालिस्यें विलिन जुया नेवा: संस्कृति अङ्गीकार याना:, नेवा: तयेसं ल्हाईगु भाय् नेपाल भाषा ल्हाना नेवा:ह्ये जुगू जुल् ! दोलंद्वो दन् (हजार बर्ष मयाक्क) लिपा आवोया: नेवा: धायेगुह्ये छ्गु जात धका: छुट्टय् याय थाकुगु जुल ! नेवा: धाईबले नेपा:गाले (स्वोनिगले/नेपाल मण्डल) विभिन्न थासं वोया बसोबास यापिं सकल जात जाति पिनिगु समुहया प्रतिनिधित्वो धाह्येमा ! थथ्ये जुगुजुयांली मेमेगु जातिया छम्ह मनुयात कया: अध्ययन यात धा:सा उगु जातिया संपूर्ण खंत: पायेछी जुवोई धा:सा छम्ह नेवा: यात कया: अध्ययन यायेओं सकल नेवा: तयेगु रितिथिति सकतां मिलये मजु:! थुगु हिसाबन स्वोयबले नेवा: धाईगुह्ये छ्गु जाति मखुस्यें विभिन्न जनजातिया मंक्का खल: (समुह) धका: धाह्येमा:! १
लिच्छवी कालया शिलालेख अध्ययन याय् बले गनं संस्कृत भाषासा गनं नेपाल भाषा ल्वाकछ्याना: संस्कृत भाषानं च्वयात:गु खन्ह्येदु ! न्हापांनिस्यें नेपा:लय् संस्कृत राजभाषा जुया च्वोंन । अयेसां नेपा:मि तयेगु बोलिचालिया भाय् धासा नेपाल भाषा हे छ्यला ओयाच्वोंगु ख:! लिपा नेवा: तयेसं संस्कृत भाय् या अध्ययन बांलाक्क मयागुजुया नितीं सुद्ध संस्कृत मखुसें उगु ई:या बोलीचालीया भाय् (नेपाल भाषा) या खंग्वो: ल्वाकछ्याना: संस्कृत च्वोयाच्वोंगु जुल ! (ठुक्येयात: Newari Hybrid Sanskrit धायेगु या:!) लिच्छवी कालया शिलालेख अध्ययन यायाबले आपाह्ये थासय नेपाल भाषानं छ्येला त:गु खन्ह्येदु । लिपि धा:सा काल पत्तिकं फरक फरक, गनं पचिमोल, भुजिंमोल, गोलमोल, गुप्ताक्षरी, क्वेंयमोल सा गनं प्रचलित लिपि नं छ्यला त:गु खन्ह्येदु !
बंगालया जुजु मणिपाल देवया शासनकालय (ने.सं. १४०/ ई.सं.१०२०) संस्कृत भाषानं च्वयातगु प्रज्ञापारमिता सफू आतक्क लुयाव:गु दक्कसिबय पुलांगु रन्जना लिपी यागु हस्तलिखित ग्रन्थ ख:! २ रन्जना लिपिया विकाश नेपाल मण्डललय ने..सं.१४० न्ह्यव जुगु खन्ह्येमदु, रन्जना लिपिनं नेपाल भाषा च्वोयेगु ज्या ने.सं.१४० लिपा जुगु खन्ह्येदु। थुगु हिसाबं स्वोयेबले रन्जना लिपिया उद्गमस्थल बंगाल जुईमाल, छायधा:सा नेपाल मण्डललय रन्जना लिपिया बिकाश ई.सं. १२०० लिपा जक्क सिईदु! ३
यल रुद्रवर्ण महाविहारे (उकु बहाल) दुगु ने. सं. २३५ (ई.सं १११५) न्ह्यथनात:गु ताड-पत्रले संस्कृत व नेपाल भाषानं च्वयात:गु जमिनया ईक्षा पत्र यातःह्ये आतक्क लुगु पुलांगु नेपाल भाषा या अभिलेख खट्न काह्येमा ! ४
हिन्दुस्ताने मुस्मातयेगु सत्ता बल्लाना वया: बंगालया पाल जुजुपिंत लडाईले वुकाली उगु बखतया नांजा:गु नालन्दा विश्वोविद्यालय ध्वोस्ट जुईक स्यंकाब्युगु व बौद्ध विद्वान पिन्त कसा: बिया जबर्जस्ति मुस्मा धर्म मानयेयाकूगु जुगुजुया बौद्ध विद्वानपिं नेपा: व उत्तर भारत पाखे शरण का:वगु जुया ह्ये ने. सं. ३२० (ई.सं.१२००) लिपा नेपालय् बज्रयान व तन्त्रयान लिस्यें रन्जना लिपिं बौद्ध धर्म ग्रन्थ च्वयेगु व ल्हायगू ज्याजुथेन्तु नेपाल भाषा व साहित्यया विकास जुगु सीइदु !
ने.सं.२३९ ऊल्लेख दुगु साँखु बज्रयोगिनी दे:ग या च्वय् च्वोंगु चुकय दुगु ल्हवं या थामय् कियातगु अभिलेख नेपाल भाषाया दक्कसिबय पुलांगु नेपाल भाषा या अभिलेख ख:। ५
ईतिहास अध्ययन यायेबले ने.सं. ४७० (ई.सं.१३५०) पाख्येह्ये नेपाल भाषा साहित्यया चलन वोगु सिईदु:! ६ संस्कृत भाषाँ च्वोयातगु सफूत नेपाल भाषानं हियेका तगुजुसाँ गोपाल राज बंसाबली (ने.सं.५०९/ ई.सं १३८९) नेपाल भाषानं च्वयातगु दकसिब्ये पुलांगु साहित्य धाह्येमा!७
नेवा: जुजुपिन्सं (जयस्थिति मल्ल, महेन्द्र मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल, कविन्द्र प्रताप मल्ल आदि) नेपाल भाषानं अनेक नाटक, महाकाव्य, म्ये, विविध च्वसुत: च्वोया बिज्यागु खन्ह्येदु:। ८
पृथ्बी नारायण शाह स्वोनिग् विजय याय न्ह्यवो (ई.सं. १७६८ / बि.सं १८२५) नेपाल भाषा (उबले नेवारी अथवा नेवा:भाय् धायेगु मय्या) ह्ये राजभाषा या रूपय चलन चल्तिया भाय् जुयाच्वोंगु सिई दु:। पृथ्बी नारायण शाहनं नेवा: तयेत गुली कसा: विल धाईगु खंत: आवोया सीइदया वोगुदु:! पृथ्बी नारायण शाह स्वोनिग् विजय याय धुंका क्रान्तिकारी देशभक्त नेवा: तयेसं शाह जुजुया विरोध यागुजुया २,५०० (निद्वोत्या) नेवा: तयेत (पृथ्बी नारायण शाह यागु शासन कालय) स्यागु खं न्ह्यथना तगु खन्ह्येदु:। ९ थथ्येन्तु किपुलिजुगु लडाँईले किपुमी तयेगु न्हाये ध्यङगु व मिस्तयेगु सरबत चागु न्ह्यथने वहजु:! इशाई धर्मावलम्बी नेवा: तयेतनं पृथ्बी नारायण शाह यागु शासन कालय देसं पितनाछ्वोगु ख:, थ्वो ई:पाखे देसं पितना छ्वोपिं नेवा:पिनी संततित: अझन् उत्तर भारतया चुहदी धागु थासये दनी ! थुगु हिसाबं स्वोयेबले नेवा: विद्वान पिन्त कसा: विऊगु व स्यागु जुयानितीं ३/४ पुस्ता यंक नेवा:त अन्धकार अथवा छुं नं खं ल्हाह्ये मफुगुजुल्:!
नालापानि या युद्ध लिपा बिलाईती इस्ट इन्डियन गवेर्मेंट लिस्ये सन्धि जुया यें ब्रिटिश राजदुताबास दयेधुन्का राजदुत (उगु वखतय रेसिडेन्ट धायेगुया) जुया झाम्ह कर्णेल किर्कपायत्रिकजुं ई.सं. १८११ सं पिकानादिगु नेपायागु बारेयागु वर्णन दुगू यात्रा वृतान्त - नियात्रा विदेशी विद्वान पाखें यागु न्हापांगु सफू धाह्येमा ! थुगु सफूति नेपाल भाषाया खंग्वो अंग्रेजी भाषान् माने च्वया ताहाकगु धलपौ दुथ्याका तगु थ्वोह्ये न्हापांगु सफूख:। १०
यक्को न्ह्यवो निश्यें ल्हासा ब्यापार न्ह्याना वोया च्वोंगु जुया ल्हास्सा पाखे झिगु सरकारी अड्डा दुगु व तिबेती सरकार लिस्ये जुईगु पत्राचार वो सन्धि आदि सकतां नेपाल भाषा छ्यला (प्रयोग जुया) ओयाच्वोंगु ख:। थथ्ये जुयाह्ये बिक्रम सम्बत १८३२ (ई.सं. १७७५) पाखे तिब्यत लिस्ये जुगु सन्धि नेपाल भाषानं जुगु ख:। रणबहादुर शाह व राजेन्द्र विक्रम शाह जुजुपिनिगु पालय् नं नेपाल भाषायात मान्यता बियातगु सिह्येदु।
विद्वान भाजु ब्रायन हजसजुनं (Brain B. Hodson in Nepal 1820-1843 A.D.) अनेक पुरातत्विक महत्व दुगु मुर्ति व ठ्या: सफू:त: नेपालं संकलन यानादिया युरोपया विश्वोविद्यालय व लाईब्रेरी थ्यंका दिल ! वयेकलं लुँयागु मसीन् च्वोया तगु (लुँ या आख दुगु) प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ युरोप यङ्का दिगुजुया नेपालय् महायान धर्म यागु अनेक ग्रंथत: दुगु खं प्रचार जुगु ख:l ११ नेवा: तयगु बारे दक्कले न्हापां अध्ययन याना दिम्ह भाजु ब्रायन हजसजुनं बिलायते १३३ दं न्ह्यो रोयल एशियाटिक सोसाइटी अफ ग्रेट ब्रिटेन एण्ड आयरल्याण्ड नाँ यागु संस्था निस्व:ना थका दिगु ख:।
कोट पर्ब लिपा जंगबहादुर राणा प्रधानमन्त्री या शासन काल व:याली (ई.सं. १८५०) गोर्खाली (उबल्ये चलन चल्तिया भाये पर्त्याभाय् - पर्वतीय भाषा) यात नेपाली धका राष्ट्रिय मान्यता बिया सरकारी ज्या:खं ले छ्येला यंकूस्येली नेपाल भाषा सरकारी दमन या सिकार जुगुख:। थन न्ह्यथने बहगु खं जंगबहादुर बिलाईत वोबल्ये सलामी कायेत नेपा: यागु राष्ट्रिय धून (म्ये) छु धका न्यँवले छुधाये छुधाये जुगुजुल, ऊबले सवारी नापं वोम्ह छम्ह्येस्याँ राजामतिया म्यें (उगु बखते चलय्जुया च्वोंगु म्यें) हाला सलामी कागु जुया च्वोंन । थुगु हिसाबं स्वोलधासा नेवा: लोकम्ये राजामति ह्ये नेपा:या न्हापांगु राष्ट्रिय गान अथवा राष्ट्रिय धून धाह्येमा !
ने.सं. ९९७ / ई.सं.१८७७ सं भाजु दायनियल राईतजुं नेवा: खंगो व नेपाल भाषाया म्ये दुथ्याका दक्सिब्ये न्हापां नेपा:यागु ईतिहास नां यागु सफू च्वोया दीइगुख:! १२
प्रधानमन्त्री विरशम्शेर यागु शासन कालय वया पुलांगु ठ्या:सफू: त: जम्मायाना ने.सं. १०२०/ई.सं.१९०० बिर लाईब्रेरी दयेकुगु जुल:! थुगु लाईब्रेरी बहुमुल्य ठ्या:सफू: (ल्हातं च्वयातगु ग्रंथत:) व थायेथासं संकलन यागु सफू:त ल्ह्येया कायेगु ज्या: (हाक्कन् सारयेयाना) जुगु ख:। लिपा अंग्रेज दुतावासं थुगु लाईब्रेरी दुगु ठ्या सफू:त विभिन्न लाईब्रेरी तयेत माग यागु अबस्थाये साफी यानात:गु न्हुगु सफूत: ल:ल्हागु खन्ह्येदु:। (ने.सं.९३२/ई.सं.१८१२ पाख्ये जुजु गृवान विक्रम यागु पालाय दुगु सफू यागु संकलन हनुमान ढोखा दरबारं जंगवाहादुर यागु थापाथली ल्ह्यया यन्का लिपा दरबार स्कुल दयेकेधुनकाली दरवार स्कुल यागु सफूत: व मेगु सफूत: जम्मा याना वीर लाईब्रेरी घन्टाघरलय स्थापना यागु ख:)
नेपाल भाषा दे:ग या प्यंग:थां
राणा शासन कालय् नेवा: तयेत दमन याना नेवा: तयेसं ल्हाईगु भाय् नेपाल भाषा सरकारी दमन जुगु बखतयनं माँ भाय् प्रेमी भाजु निष्ठानन्द बज्राचार्य, सिद्धिदास माहाजु, मास्टर जगत सुन्दर मल्ल व योगबिर सिं कंसाकार पिन्सं नेपाल भाषा या नितीं बिभिन्न क्षेत्र पाखें यानादिगु सेवा या कदर खट्न वोयेकपिंत नेपाल भाषाया प्यंग थां धका मानयेया:!
निष्ठानन्द बज्राचार्य (ने.सं.९७८-१०५५) नेपाल भाषा गद्य साहित्य या प्रतिनिधि
सिद्धिदास माहाजु (ने.सं.९८७ -१०५०) नेपाल भाषा पद्य साहित्य या प्रतिनिधि
मास्टर जगतसुन्दर मल्ल (१००२ -१०७२) नेपाल भाषा शैक्षिक क्षेत्रया प्रतिनिधि
योगबिर सिं कंसाकार (१००६ -१०६२) नेपाल भाषा सामाजिक जागृतिया प्रतिनिधि
धर्मादित्य धर्माचार्य (१०२२-१०८३) नेपाल भाषा पत्रिका या अग्रज
धर्मादित्य धर्माचार्यजुन् कलकत्तां "बुद्ध धर्म व नेपाल भाषा" नां यागु पत्रिका (ने.सं. १०४५-१०४८) पिकाना दिगुह्ये नेपाल भाषा यागु न्हापांगु पौ धाह्येमा !
भिक्षु महाप्रज्ञा (१०२१-१०९९) नेपालय् स्थविरवादी बौद्ध धर्मया संस्थापक
राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेर यागु शासन कालये वोया नेपाल भाषानं सफू च्वोया बौद्ध धर्म प्रचार यागु दोप्पं बिया ने.सं.१०६४ सं भिक्षु महाप्रज्ञा नापं प्यम्ह भिक्षुपिंत देसं पितना छ्वोगु ख:। भिक्षु महाप्रज्ञाजु सारनाथले धर्मोदय सभा नां यागु संस्था स्थापना याना नेपालभाषानं सफू:त: छापयेयायेगु ज्या: याना बिज्यात ! धर्मोदय सभा पाखें १०६५ सं पिदंगु धर्मोदय नेपाल भाषाया लियांल्यु पौ धायेमा !प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेर यागु शासन कालये वोया नेपाल भाषा यात पूर्णतया बन्देज यास्येली नेपाल भाषानं च्वोसुत: च्वयेगु ब्योंकेगु ज्या यात धासा जेल चलान तक्कनं यायेगु ज्याखं जूल्:, थ्वोह्ये झ्वोले भाये न्ह्या:कुमी भाजुपिं चित्तधर हृदय, फत्ते बाहादुर, धर्म रत्न यमी, सिद्दि चरण श्रेष्ठ पिन्त नेपाल भाषानं च्वोसुत: व सफू पिकाना प्रचार यात धका दोप्पं बिया जेलय् कुन्ये यंकुगुख:! (ई.सं. १९४०-१९४५)
प्रजातन्त्र वयन्हव (न्ह्वो) ने.सं.१०६५ सं चित्तधर हृदयजु नापं मेपिं नेपाल भाषा च्वोमी सकसिटं सरकार पाखें आममाफी विउगुजुया सकलें जेल मुक्त जुगु ख:! देसं पितना छ्वोपिं बौद्ध भिक्षु व नेपाल भाषा च्वोमिपिं सकसीत्न ने.सं.१०६६ सं आममाफी ब्युगु व नेपा: वयत फुकुवा जुल्:। थुगुह्ये ईलं निस्यें नेपाल भाषां सफू: छापय् यायेगु व प्रचार यायेदसाँ सरकारी जाँच पास यायेमागु जुल्:। (न्हुगु ब्यबस्था खटं नेपालभाषानं सफू:त पिकायेदसाँ सरकारी जांच पास मयायेकं छापये यायेमज्यु !)
नेपालभाषा परिषद व चित्तधर 'हृदय' लुमन्ती म्यूजियम
जेलय् ला:बल्येह्ये भाजु चित्तधर हृदयजूं सुगतशौरभ नां यागु महाकाब्य रचना याना दिगु ख:, लिपा वयेकया सकृयतां नेपाल भाषा परिषद नेपाल भाषा या उत्थान व भाषा न्ह्यलुवा (भाषा प्रेमी) पिन्त सहलह यायेगु व मद्दतया ऊद्येस्यं स्थापना जुगुख:। ओयेकलं थगु पुर्ख्यौली छें, थगु कृति व संकलने दुगु सफू, ल्हातं च्वोया तगु ठ्या:सफूत्: सकतां नेपालभाषा परिषद यात ल:ल्हाना दिया माँ भाय् या नितीं समर्पण याना दिगुख:! थन न्ह्यथन्ये बहगु खं नकतिनी जक्क (ने.सं. ११३३, बि.सं.२०७० आषाद २९ गते) भारतीय राजदुताबास या गुहालीं सच्छी व न्यय् दं (१५० वर्ष) मयाक्क पुलांगु थुगु छें दुरुस्त उथ्यें जुईक ल्होन्येगु (मर्मत) यायेगुज्या: जुगुदु !
च्वसापासा व आशा सफू: कुथि
नेपाल भाषा या नितीं थगु सम्पत्ति अर्पण यानादिम्ह भाजु प्रेम बहादुर कसा (कंसाकार) या योगदान लुमंक्ये वहजु:, वयेकया सकृयतां अमुल्यगु थ्यासफू: (हस्तलिखित ग्रंथत) तयगु संकलन व संरक्षण यानादिया आशा सफू कुथि स्थापना यानादिल । अले भाजु कसा:जूं नेपाल भाषा साहित्य यागु उत्थान व प्रकाशन यायेत् गुहाली यायेत च्वसापासा नां यागु संस्था २००६ साल पाख्ये कलकत्ता ले स्थापना यानादीइगुख:! प्रजातन्त्र लिपा ई. सं. १९५० सं च्वसा पासा स्वोनिगले दुथ्यागुख:। लसतां जागुखं थुगसी च्वसापासा थगुह्ये छेंसं दुथ्यंगु दु:! न्हुगु छें येंया भूरूंख्यलय ने.सं. ११३३ (बि.सं.२०७० जेष्ठ २५ गते) उद्घघाटन जुगुख:!
राणाकालया अन्त्य जुया प्रजातन्त्र वोस्येंली नेपाल भाषा पुनर्जागरण जुगु धायेमा, संयुक्त राष्ट्र संघले सदस्यता कायेत दरखास्त तगु बखतय नेपा: यागु लिपि देवनागरी हिन्दुस्थान लिसे ल्वा:त धका रन्जना लिपि नेपा:या लिपि धास्येंली सदस्यता बिउगुख:! थुखतन नेपाल भाषा या छगु उत्कृस्थगु रन्जना लिपि नेपा: देय् या राष्ट्रिय लिपि धका उल्लेख जुगु लसटाँ जागु खं ख:! (१४ डिसेम्बर १९५५)
रेडियोले न्हापालाक्क ने. सं. १०७१ (बि.सं.२००८) निस्यें नेपाल भाषानं समाचार ब्वोनेगु ज्या: जुगु खसा जुजु महेन्द्रया पालय् ओया (ब्रम्हुतयेगु सल्हा:ह पाखें) नेपाल भाषायात कोथिला रेडियोले समाचार मबोंकुगु ख:। ने.सं. १०८५ (बि.सं. २०२२) निस्यें रेडियो नेपालं नेपाल भाषा सं कार्यक्रम दुमथ्याकल, थुगु झ्वोले नेपाल भाषा या कार्यक्रम बन्द यायेदैमखु धका नेवा: तयेसं आवाज उथयेयागु सिलसिलाय जेल तक्कं यंकुगुजुल, थ्वोह्ये झ्वोलय् भिक्षु सुदर्शन यात खुलायंक जेल त:गुख:।
ने.सं. १०७७ निसें काठमान्डू मिनिस्पालितीया (उगु वखतय् नगरपालिका धायेगु मया:) ज्या:खं फुक्क धायेथें नेपाल भाषा छ्यला चलयेजुगु ख:, अले १०८१ निस्यें (पंचायेत वोस्येली) हाक्कन् सरकारं बन्देज लगयेयागुख:।
प्रजातन्त्र लिपा नेपालय् विदेशी पर्यटक दुथ्याठें अनेक देससं विद्वान भाजु मयेजुपिं नेपाल भाषा व संस्कृती अध्ययन यायेत झाया यक्को सफू: तन् न्ह्यब्योया दीगुदु:! थ्वो झोले स्विदिश विद्वान भाजु लिनहार्ड, बिलाईती प्रोफेसर गिल्नर, अमेरिकी प्रोफेसर लुईस, फ्रान्सेली बिद्वान डा. जेरार्ड टोफिन, फ्रेन्च प्राच्यवेत्ता (पूर्वीय संस्कृती व सभ्यता या बिशेसज्ञ- Indologist) सिल्भाँ लेभी व अनेक विद्वान पिनिगु नां लुमंके वह:जु ! व:येक पिनिगु देन या कदर न्ह्याक्को यासांगाई मखु, व:येक पिंसं नेपाल भाषा व संस्कृति यागु अध्ययन याना संसार भरि धायेथें प्रचार प्रसार यानादीगु ख:! विद्वान भाजु लिनहार्डजुं नेवारी गितिमन्जरी नां यागु सफू च्वयादिया पुलांगु नेवा: म्ये यागु अध्ययन् याना दि:गुख:! १३
नेवा:भाय् यात नेपालभाषा धका मान्यता बियेमाल धका नेवा: तयेसं न्हापाँ निस्यें माग यानावोया च्वोंगु जुया मन्त्री परिषद् या निर्णय खटं नेपा:सरकारं आओंली नेपाल भाषा धका प्रचार प्रसार यायेगु ऊज: मिति २०५२/५/२३ सं गोरखापत्र पाख्यें ब्युगु ख:!प्रजातन्त्र लिपा व पंचायत कालय व:याली यक्कोह्ये च्वोमी भाजु मयेजुपिं नेपाल भाषा ख्येलये खन्ह्ये दयावोल:!
भाषा अनुरागी भाय:न्ह्यलुवा पिनिगु कुतपाख्यें यक्कोह्ये शिरपा ल:ल्ह्यायेगु ज्या:झ्वो जुयावोया च्वोंगु दुसा त्रिभुवन विश्वोबिद्यालय यम. ये. (M.A.) तंगी तक्कन्न नेपाल भाषा (नेवा:भाये) ब्योंन्ये दत:!यें महानगर पालिका नं थगु लेटर पायेद रन्जना लिपिं दयेकुगु अल्ये नगरपालिका या ज्याखं नेपाल भाषा चलयेयायेगु निर्णय यागु जुया, सर्वोच्च अदालतं नेपाल भाषा सरकारी ज्याखंले छ्यले मदईगु निर्णय (२०५६ साल जेष्ठ १८ गते / १ जुन १९९९) यागुलिँ जेष्ठ १८ गते यात भाषिक अधिकार या हाकुगुदिं या रुपये न्यायेकेगु यानाओया च्वोंगुदु !
आ:वोया संचार व भाषिक अधिकार जनजातिया मौलिक हक: व अधिकार ख: धका संयुक्त राष्ट्र संघ या वडा-पत्रले उल्लेख जुगु जुया सकल जनजातिया भाषा यात भचा हक अधिकार नेपा: सरकार नं ब्युगु जुयानितीं शाह कालया अन्त्य जुस्येली भाषा अनुरागी व माँभाय् प्रेमी पिनिगु गुहाली याना नेपाल भाषा जक्क मखुस्यें मेमेगु भाय् नं सरकारी रेडियो ले कार्यक्रम दुथ्याकुगु दुसा थ:थ:पिन्संनं रेडियो टेलिभिजन संचालन यायेगु अधिकार दत:।
अथेजुसाँ देसय दुने दुपिं विभिन्न जनजातिया भाषिक अधिकार अझन् बियेमागु खं यात नेपा: सरकारन् छुं निर्णय मयागुजुया छगु हिसाबन् थौंकन्हे भाषिक आन्दोलन न्ह्याना वोया च्वोंगु खन्हेदु:! नेवा: तयेगु अथक प्रयासं न्हियान्हीस्सं माँ भाय् छ्यलेगु अल्ये साहित्य या न्हुगु व चलन चल्ती खतं अपुईक छ्यलीज्या: जुयाओया च्वोंगुदु:! नेवा: तयेगु उन्नती व प्रगतिया अनुकरण याना मेमेगु जन जातिया पलानं बुलुं न्ह्यानावोया च्वोगुदु:!
स्वोनिग पिन्ये नेपा: लागाय अल्ये नेवा: बाहुल्य दुगु हिन्दुस्थानया दार्जलिंग, सिक्किम व भुटान देसयनं नेवा: तयेसं ईमिथाय न्हना वोन्ये धुङ्कूगु भाये व संस्कृतिया पुनर्जागरण यायेगु ज्या: जुया ओयाच्वोंगु लसतां जागु खं ख:! सिक्किमय थौकन्ह्ये नेपाल भाषा यात प्रान्तीय भाय् या रुपये मान्यता बिया स्कुल व कलेजये ब्योंकेगु ज्या जुया च्वोंगुदु:!
नेपा: देसं पिन्ये विदेश च्वना च्वोंपिं नेवा: तयेगु सक्रियटाँ अनेक सामाजिक संस्थात: गथन जुगुदु:, लिस्यें नेवा: मस्तयेत माँ - भाय् स्यनेगु, नेवा: संस्कृति म्वाका तयेगुनितीं नेवा: नख:चख: हनेगु:, सभा सम्मेलन यायेगु, नेपाल भाषा साहित्यकार, भाषा न्ह्यलुवा पिन्त गुहाली यायेगु ज्या:खं जुयावया च्वोंगुदु:! नेपा: पिन्ये दक्सिबये न्हाप्लाक्क अमेरिकां (Dallas, Texas, USA) नेपाल भाषा नं रेडियो कार्यक्रम झिगु स: पिद्न्गु ख:, नेवा: विज्ञान (Newaa Vijnyan, The Journal of Newar Studies, Portland, U.S.A.) व लसकुस पौ (नेवा:अर्गनाईजेसन अमेरिका या दंय पौ), बिलाईटं मतिना स्वोला पौ व गुठि दंय पौ (पासा पुच: गुठि, विलाईट), न्हापाङ्न्गु नेपाल भाषा या TV प्रोग्राम अस्ट्रेलिया नं प्रशारण जुगु, आदि, ईत्यादी ।
सन्दर्भ ग्रन्थ सुची :-
1) Bista, Dor Bahadur, 1976 (1967) People of Nepal, Kathmandu: Ratna Pustak Bhandar, page 16
Locke, John K. ( SJ). 1980 Karunaamaya. Kathmandu: The research center for Nepal and Asian Studies. Tribhuwan University. He defined 'Newar' as: 'Newar' is not an ethnic term. but a cultural term, denoting the very rich and complex culture of the society of the Kathmandu Valley. A Newar has been defined as an inhabitant of the valley of Nepal who speaks Newari (Page 2)
2) Dr. Regmi, Dinesh Paleography in Nepali: Page 102Purlekhana Paricaya - Nepalese Paleography in Nepali
3) Dr. Regmi, Dinesh Chandra, VS 2048/1991 Purlekhana Paricaya - Nepalese Paleography in Nepali, page102
4) Kamal Prakash Malla
1990 Earliest Dated Document in Nepal Bhasha: The Palm Leaf from Uku Bahah N.S. 235/1114 AD, Kailas 16 (1-2): 15-261982 (उकुबाहा:या ताद्पत्र)
Classical Newari Literature: A Sketch, Kathmandu: Educationl Enterprise
An Inscription dated 293 Nepal Era in Nepal Bhasha, Published in Nepal Vol.20 (2) pp 31-4
5) Hans Jorgensen
1936A Dictionary of the Classical Newari,
1936; A Grammar of Classical Newari
6) धनबज्र बज्राचार्य व जगदीश रेग्मी अभीलेखिय सर्वेक्षण विवरण -१, त्रि.वि. नेपाल तथा एशियाली अध्ययन संस्थान
ESR - 1, An Earlist Newari Inscription - p. 3
7) Christopher I. Beckwith 2002Medival Tibeto-Burman Languages Page 4
8) Siegfried Lienhard with Colalaboration of Thakur Lal Manandhar 1988
Nepalese Manuscripts Part 1: Nevari and Sanskrit, Page XI (Introduction)
Tuladhar, Man Das, 1981 (Kashi Nath Tamot Editor)
Pulangu mya Muna (A collection of Old Songs in Nepalbhasa पुलांगु म्ये)
9) Nepal: Geschenk der Götter (Nepal Gifts of the Gods), by Hans-Georg Behr http://www.nepalisamachar.com/?p=9367http://newah.lefora.com/2010/01/11/the-fall-of-newah-kingdom/
10) Colonel Kirkpatrick (W.) 1811 (Reprint 1975)
An Account of the Kingdom of Nepaul, being the substance of observations made during a mission to that country in the year 1793 (Newari vocabulary on page 221- 249)
11) Hodson, B. H. 1874 (Reprint 1972)Essays on the Languages, Literature and Religion of Nepal and Tibet, Amsterdam, pp.120
12) Wright, Daniel (Ed.), 1877 (reprint 1958)
History of Nepal: With An Introductory Sketch of The Country and People Of Nepal.
Translated from Parbatiya by Munshi Shew Shunker Singh and Pandit Sri Gunanand.
(Newari vocabulary on page 300-305 and Newari songs on page 306)
13) Siegfried Lienhard 1974 (नेवारी - गीतिमंजरी)
Nevarigitimanjari: Religious and Secular Poetry of the Nevars of the Kathmandu Valley.
Stockholm Oriental Studies, vol.10 (Stockholm: Almqvist & Wiksell International, 1974)
लिधंसा सफू: :-
1) Acharya, Babu Ram 1953
Nepal Nevar ra Nevar Bhasa (Nepal, Newar and Newar Language in Nepali, published in Nepal Sanskritic Parishad Vol.1 No. 1: 1-16
2) Anderson, Mary, Festivals of Nepal
3) Bendall, C.
1883, Catalogue of the Buddhist Sanskrit Manuscripts in the Cambridge University Library,
1886, A Journey of Literary and Archaeological Research in Nepal and Northern India
1903, A History of Nepal and Surrounding Kingdoms (1000-1600)
Journal of the Asiatic Society of Bengal:LXXII 1903, pp. 1-32
4) Hodgson, Brain H.(1828) Asiatik Researches, 16, 409-449.
Notices of the languages. literature and religion of the Bauddhas of Nepal and Bhot.
5) Brown, Percy, 1912, Picturesque Nepal, London
6) Conrady. August (1891) Das Newari: Grammatik and Sprachproben. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG) 45, 1-35,
7) Chattopadhya, Khshitis Prasad 1980 (First Published 1923)
An Essay on the History of Newar Culture, Kathmandu (Journal of the Asiatic Society of Bengal New Series XIX, 1923 no.10 pp 465-560)
9) Doherty, Victor S. 1978
Notes on the Origins of the Newars of the Valley of Nepal (Himalayan Anthropology, The Hague)
10) Furer Haimendorf, Christoph Von 1956
Elements of Newar Social Structures, Journal of the Royal Anthropological Institute pp.15-38
11) Gellner, David N.
----- 1986 Language, Caste, Religion and Territory: Newar Identity Ancient and Modern Archives,
European Sociology 27:102-148,
----- 1992 Monk, Householder and Tantric Prist: Newar Buddhism and its Hierchy of Ritual
12) Giuseppe, Father, 1794 (1970) An Account of the Kingdom of Nepal, Asiatic Researches Vol. II, pp 241-253
13) Hamilton, F. 1819, An Account of the Kingdom of Nepal. Edinburgh, 1819
14) Hodson, Brian H.
1828, A Sketch of Buddhism Derived from the Boudha Scriptures of Nepal.
Translations of the Royal Asiatic Society, Vol. II: 222ff1874 (1971)
Essay on Language, Literature and Religion of Nepal and Tibet, Varanasi, Bharat Bharati
(originally published in London)
15) Hridaya, Chitadhar 1982Jhigu Sahitya (Our Literature झिगु साहित्य) in Nepal Bhasha,
Nepal Bhasha Parishad
16) Jorgensen, Hans
1936, A Dictionary of the Classical Newari, Copenhagen: Munksgaard
1941, A Grammar of the Classical Newari, Copenhagen: Munksgaard
17) Kansakar, Tej Ratna, 1997: 11-37
The Newar Language: A Profile (Newah Vijnana: A Journal of Newar Studies, Vol.1-1)
18) Landon, Perceval, 1928, Nepal. 2 vols. London
19) Levi, Sylvain, Paris, 1905-1908
Le Nepal. Etude historique d'un royaume hindou. 3 vols (Annales du Musee Guimet 17-19)
20) Malla, Kamal Prakash, 1981
Linguistic Archaeology of the Nepal Valley: A Preliminary Report, Kailash, VIII:I-2.5-23
21) Mitra, Rajendra Lal, 1882The Sanskrit Buddhist Literature of Nepal. (Calcutta reprint 1971)
22) Nepali. G. S. 1965.
The Newars: An Ethno-Sociological Study of a Himalayan community. Bombay:United Asia Publications
22) Oldfield, H. A., 1880 (1978) Sketches from Nipal, 2 vols. London
23) Shastri, Pandit Hari Prasad (Editor), 1894 The Vrihat Svayambhu Puranam (बृहत श्वोयम्भु पुराण) containing the traditions of the Svayambhu Kshetra in Nepal (Bibliotheca Indica, New Series 837 Calcutta)
24) Levi, Sylvain, 1905-08Le Nepal: Etude historique d’un royaume hindou. Paris. Vols 3 http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/kailash/pdf/kailash_03_01_01.pdf
25) Regmi, Jagadish Chandra, 1978
Newari Sanskriti ko Ruparekha (A Glimps of Newari Culture) Nepal Antiquary
26) Tamot, Kashi Nath N.S. 1097 (1977) N.S. 293 yaa Chagu Abhilekh (ने.सं.२९३ या छगु अभिलेख)
An inscription of N.S. 293, Nepala. 20:2. 31-34, Nepal Bhasha Parishad. (In Newari)
27) Von Furer-Haimendorf, C. 1956 Elements of Newar Social Structure,
Journal of Royal Archeological Society of Nepal 86 part 2:15-38
Jhigu Saa: First Nepal Bhasa Radio Program from Dallas, Texas, U.S.A.:-
http://www.youtube.com/watch?v=BZbIAPTi9iY
Guthi, Pasa Puchah Guthi, UK: - www.ppguk.org Laskus,
Newaa Organization of America: - www.newa.org
Matina, info.matina@yahoo.co.uk
The Journal of Newar Studies :- नेवा:विज्ञान http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/jns/pdf/JNS_01.pdf
Newar Buddhist Vihar in Portland, Oregon, U.S.A.
No comments:
Post a Comment